Ο νεφρός είναι απαραίτητος στον ανθρώπινο οργανισμό για την απομάκρυνση των άχρηστων ουσιών του μεταβολισμού, όπως της ουρίας, της κρεατινίνης και των όξινων προϊόντων. Η απαλλαγή του σώματος από τις άχρηστες ουσίες γίνεται με την παραγωγή του ούρου, στο οποίο ευρίσκονται διαλυμένες άχρηστες ουσίες του μεταβολισμού.
Το ούρο αποτελεί εκτός από ένα δείκτη καλής νεφρικής λειτουργίας και ένα σημαντικό δείκτη της μεταβολικής κατάστασης του οργανισμού. Αυτό είχε γίνει αντιληπτό από την αρχαιότητα: Στην εποχή του Ιπποκράτη, η μορφή, η συχνότητα, η όψη και η οσμή των ούρων ήταν βασικές παράμετροι στην αξιολόγηση των ασθενών. Σήμερα με την γενική ανάλυση ούρων, χαρτογραφούμε αδρά τον ανθρώπινο οργανισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι η γενική ούρων όταν γίνεται σωστά και αξιολογείται από τον πεπειραμένο με κλινική εμπειρία παθολόγο, έχει αποκληθεί η βιοψία του φτωχού.
Τα ούρα συλλέγονται σε ειδικό αποστειρωμένο δοχείο. Το άτομο ουρεί πρώτα στην τουαλέτα και στην συνέχεια, ενώ ουρεί, συλλέγει μέρος από τα ούρα στο ειδικό αποστειρωμένο δοχείο, το οποίο παρεμβάλλεται ακριβώς στην θέση της τροχιάς του ούρου, χωρίς να διακοπεί η ούρηση και πριν ολοκληρωθεί. Το δείγμα αποστέλλεται άμεσα προς εξέταση και διερευνάται προσεκτικά για την παρουσία στοιχείων όπως αίματος, αιμοσφαιρίνης, πρωτεϊνών, λευκών αιμοσφαιρίων, κυλίνδρων, κρυστάλλων, βλέννας, μικροοργανισμών. Το αποτέλεσμα αξιολογείται τελικώς σφαιρικά από τον παθολόγο.
Υπό φυσιολογικές συνθήκες το ούρο είναι διαυγές, χωρίς αίμα σάκχαρο λεύκωμα δυσάρεστη οσμή και είναι στείρο μικροβίων. Αυτό οφείλεται τόσο στις ιδιότητες του φυσιολογικού αίματος, όσο και στην ιδιαίτερη κατασκευή του νεφρικού ηθμού, ο οποίος ενώ καθαρίζει το αίμα, δεν του επιτρέπει να περάσει, ως έχει, στο ούρο. Κάθε διαταραχή της σύστασης των ούρων υποδηλώνει οργανική δυσλειτουργία σε κάποιο επίπεδο του σώματος.
Οι πιο συνήθεις διαταραχές των ούρων κατά την γενική ανάλυση, που εντοπίζονται στην καθημερινή ιατρική πρακτική είναι:
1. Διαταραχές του Ρh
Το Ph των ούρων κυμαίνεται μεταξύ 4,5 και 7,9. Η συνήθης τιμή είναι 5-6,5. Το ph των ούρων είναι ο καθρέπτης της μεταβολικής κατάστασης του οργανισμού. Η υπερβολική κατανάλωση κρέατος και γενικότερα πρωτεΐνης παράγει οξέα στον οργανισμό, με αποτέλεσμα τα ούρα να γίνονται περισσότερο όξινα, ενώ οι χορτοφαγικές δίαιτες αλκαλοποιούν τα ούρα.
Τα όξινα ούρα προδιαθέτουν τα ούρα για σχηματισμό κρυστάλλων ουρικού οξέος και κυστίνης, ενώ τα αλκαλικά προδιαθέτουν τα ούρα για σχηματισμό κρυστάλλων ασβεστίου.
Παθολογικές καταστάσεις που οδηγούν σε μεγάλη παραγωγή οξέων με τα ούρα είναι:
Ο πυρετός
Η ουρική αρθρίτις
Η έλλειψη καλίου
Ο υπεραλδοστερονισμός
Η μεταβολική οξέωση
Η διάρροια
Παθολογικές καταστάσεις που κάνουν τα ούρα υπερβολικά αλκαλικά είναι:
Μικροβιακές φλεγμονές
Η μεταβολική αλκάλωση
Η άπω σωληναριακή νεφρική οξέωση
Ορισμένα φάρμακα και τρόφιμα τροποποιούν σημαντικά το ph των ούρων.
2. Η ανίχνευση σακχάρου στα ούρα
Όταν ο μεταβολισμός της γλυκόζης είναι φυσιολογικός, τα φυσιολογικά ούρα δεν περιέχουν γλυκόζη. Στον διαβήτη αναπτύσσεται άνοδος της γλυκόζης του αίματος και έξοδος του σακχάρου στα ούρα, με αποτέλεσμα την ανίχνευσή του στην γενική ούρων.
Το φαινόμενο προκαλείται σπανιότερα από νεφρική σακχαρουρία (παρατηρείται συνήθως στην κύηση), όπου ενώ δεν υπάρχει διαβήτης και αυξημένη γλυκόζη αίματος, το νεφρό έχει μειωμένη ικανότητα επαναρρόφησης της γλυκόζης και την εκκρίνει στα ούρα.
3. Η ανίχνευση αίματος στα ούρα
Η εύρεση άνω των τριών ερυθροκυττάρων ολικού αίματος στη μικροσκοπική εξέταση ούρων, που έχουν ληφθεί σωστά, σε μεγάλη μεγέθυνση με ειδικά μικροσκόπια, αποκαλείται ιατρικώς αιματουρία. Η αιματουρία συχνά δεν φαίνεται «με γυμνό μάτι», δεν έχει συνοδά συμπτώματα και εντοπίζεται σε ανάλυση ούρων στο check up. Πρέπει να απεκκρίνεται τουλάχιστον ένα ml αίματος ανά λίτρο, για να προκληθεί ορατή μεταβολή του χρώματος στα φυσιολογικώς διαυγή ούρα. Στην περίπτωση αυτή τα ούρα χρωματίζονται ρόδινα, κόκκινα, καφέ ή μαύρα. Όταν τα ούρα είναι ρόδινα, κόκκινα, καφέ ή μαύρα, είναι σημαντικό να καθορίζεται εάν το χρώμα οφείλεται πράγματι στην παρουσία αίματος ή εάν οφείλεται σε παρουσία άλλων χρωστικών (π.χ. μυοσφαιρίνη, αιμοσφαιρίνη, χρωστική από παντζάρια, πορφυρίνες, λήψη χλωροκίνης). Κατά την ιατρική εξέταση είναι επίσης σημαντικό να καθοριστεί, εάν πρόκειται για αποικισμό των ούρων από αίμα περιόδου και όχι για αληθή αιματουρία.
Τα παθολογικά νοσήματα που προκαλούν αιματουρία διαιρούνται σε τρεις κατηγορίες :
Νοσήματα του ουροποιητικού συστήματος (π.χ. καρκινώματα, η λιθίαση του ουροποιητικού, προστατικές παθήσεις).
Συστηματικά νοσήματα (π.χ. λοιμώδη νοσήματα, η δρεπάνωση των ερυθρών, ο διαβήτης).
Φάρμακα (π.χ. αντιπηκτικά, ορισμένα αντιβιοτικά, αναλγητικά φάρμακα).
Κληρονομικοί παράγοντες
4. Η ανίχνευση λευκώματος στα ούρα
Από παθοφυσιολογική άποψη το λεύκωμα στα ούρα προκύπτει είτε από αλλοιώσεις του νεφρικού ηθμού είτε από την παθολογική υπερπαραγωγή πρωτεϊνών στον οργανισμό.
Εκτός από τα φάρμακα, που σε αρκετές περιπτώσεις ευθύνονται για την κατάσταση αυτή, ο κατάλογος των νοσημάτων και των καταστάσεων, που προκαλούν πρωτεΐνουρία είναι μακρύς. Τα πιο κοινά νοσήματα που προκαλούν μεμονωμένη λευκωματουρία, χωρίς άλλα παθολογικά ευρήματα από την ανάλυση ούρων, είναι:
1. Ο διαβήτης
2. Η υπέρταση
3. Η καρδιακή ανεπάρκεια
4. Ο πυρετός
5. Η επίπονη άσκηση
6. Η νεφρική ανεπάρκεια
7. Το νεφρωσικό σύνδρομο
8. Η σπειραματονεφρίτιδα
9. Οι πλασματοκυτταρικές δυσκρασίες
10. Η αμυλοείδωση
5. Η ανίχνευση πυοσφαιρίων στα ούρα
Η ύπαρξη πυοσφαιρίων στα ούρα, υποδηλώνει φλεγμονή και συσσώρευση λευκών αιμοσφαιρίων. Στην καθημερινή κλινική πράξη, η ύπαρξη πυοσφαιρίων συχνά συνοδεύεται από ασυνήθιστη θολερότητα στα ούρα, παρουσία βλέννας ή δυσάρεστης οσμής που πανικοβάλλουν τους ασθενείς και τους οδηγούν στον έμπειρο παθολόγο. Τα αίτια που προκαλούν πυουρία διακρίνονται σε:
1. Λοιμώδη αίτια (π.χ. κυστίτιδα από το μικρόβιο Escherichia coli)
2. Νοσήματα νεφρού (π.χ. διάμεση νεφρίτιδα)
3. Συστηματικά νοσήματα (π.χ. συστηματικός ερυθηματώδης λύκος).
Τα συχνότερα αίτια που προκαλούν μεμονωμένη πυουρία είναι τα μικρόβια. Η επαρκής λήψη υγρών είναι απαραίτητη στις περιπτώσεις αυτές. Ανάλογα με τα ευρήματα από τη σωστή ιατρική εξέταση του ασθενούς, καθορίζεται, περαιτέρω, η θεραπεία.
6. Διαταραχές του ειδικού βάρους
Πρόκειται για μία εξέταση η οποία μετρά πόσο πυκνά είναι τα ούρα. Το φυσιολογικό ειδικό βάρος κυμαίνεται από 1,001 έως 1,035. Μία τιμή 1020 ή μεγαλύτερη δείχνει φυσιολογική ικανότητα συμπύκνωσης των ούρων. Παρά το γεγονός ότι σωληναριακά νοσήματα του νεφρού ενδέχεται να συνοδεύονται από διατήρηση ή αύξηση της συμπυκνωτικής του ικανότητας, η παθολογική αύξηση του ειδικού βάρους, παρατηρείται κύρια σε εξωνεφρικά νοσήματα που συνοδεύονται από αφυδάτωση (π.χ. υψηλός πυρετός, διάρροιες), μείωση της αιματικής παροχής στο νεφρό (π.χ. καρδιακή ανεπάρκεια, κίρρωση), πρόβλημα στην παροχέτευση του ούρου προς τα έξω (π.χ. υπερτροφία προστάτη, ενδομητρίωση) ή αύξηση διαλυτών ουσιών των ούρων (π.χ. διαβήτης). Παρά το γεγονός ότι ορισμένα εξωνεφρικά νοσήματα προκαλούν παθολογική πτώση του ειδικού βάρους των ούρων (π.χ. άποιος διαβήτης), η πτώση του ειδικού βάρους χαρακτηρίζει κυρίως τις νεφρικές βλάβες που οδηγούν σε ανεπάρκεια του νεφρικού ηθμού και αδυναμία συμπύκνωσης.
7. Ανίχνευση κυλίνδρων στα ούρα
Πρόκειται για κυλινδρικές δομές που παράγονται από το νεφρό. Παρά το γεγονός ότι μικρή ποσότητα κυλίνδρων εκκρίνεται στα ούρα υπό φυσιολογικές συνθήκες, η εξέταση της μορφής των κυλίνδρων αυτών στο μικροσκόπιο και της ποσότητάς τους μας δίνει σημαντικά συμπεράσματα για τον οργανισμό. Έτσι η αφυδάτωση, η επίπονη για τον οργανισμό άσκηση, ο πυρετός, η λοίμωξη, η καρδιακή ανεπάρκεια και τα διουρητικά αυξάνουν την ποσότητα των απεκκρινόμενων κυλίνδρων.
Νεφρικά νοσήματα, η ραβδομυόλυση και συστηματικά νοσήματα με νεφρική συμμετοχή προκαλούν συγκεκριμένες αλλοιώσεις στη μορφή των απεκκρινόμενων κυλίνδρων.
8. Ανίχνευση κρυστάλλων στα ούρα
Πρόκειται για κρυσταλλικές δομές που εκκρίνονται στα ούρα. Παρά το γεγονός ότι κρύσταλλοι υπάρχουν και στα φυσιολογικά ούρα, η εξέταση της μορφής και της ποσότητας των κρυστάλλων αυτών στο μικροσκόπιο μας δίνει σημαντικά συμπεράσματα για τον οργανισμό. Έτσι χαρακτηριστικά εξαγωνικοί κρύσταλλοι εκκρίνονται στην περίπτωση της κυστινουρίας, ενώ αφθονία κρυστάλλων εκκρίνεται σε περιπτώσεις λιθιάσεων.
9. Ανίχνευση μικροβίων ή διαφόρων μικροοργανισμών στα ούρα
Τα φυσιολογικά ούρα είναι στείρα μικροβίων. Στην περίπτωση εύρεσης μικροβίων ή μικροοργανισμών, ορισμένες φορές έχουν γίνει σφάλματα κατά την λήψη των ούρων. Eίναι πολύ σημαντικό να έχει προηγηθεί σωστός καθαρισμός της περιοχής και των χεριών και να έχει γίνει συλλογή ούρων σε αποστειρωμένο δοχείο.
Η ανίχνευση μικροοργανισμών στα ούρα χωρίς συμπτώματα ή άλλες αλλοιώσεις, είναι, πολλές φορές, ένα αθώο εύρημα σε ηλικιωμένες γυναίκες. Η ανεύρεση ειδικών μικροβίων και διαφόρων μικροοργανισμών στα ούρα ή άλλων αλλοιώσεων στις γενικές ούρων, σε υγιή κατά τα λοιπά άτομα, επιβάλλει συχνά την διενέργεια καλλιέργειας.
Τα ευρήματα από τη σωστή ιατρική εξέταση του ασθενούς έχουν κομβικό ρόλο στην εξατομικευμένη αξιολόγηση.