Ο όρος δύσπνοια, χρησιμοποιείται γενικώς για να χαρακτηρίσει την δυσχέρεια αναπνοής. Ο ασθενής περιγράφει δυσάρεστο συναίσθημα αναπνοής, κοπιαστική αναπνοή ή αίσθημα ασφυξίας. Ορισμένες φορές η «δύσκολη» αναπνοή του πάσχοντα, γίνεται αντιληπτή μόνο από το περιβάλλον του, λόγω απώλειας συνείδησης.
Στην αυστηρή ιατρική ορολογία, ο όρος χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει την δυσχέρεια αναπνοής, που προέρχεται από μια βαθύτερη αδυναμία του σώματος να επιτελέσει σωστά την λειτουργία της αναπνοής και όχι από παράγοντες που προκαλούν απλή απόφραξη της επιφάνειας της ανώτερης αναπνευστικής οδού (π.χ. κοινό κρυολόγημα). Κατά την ιατρική εξέταση διαπιστώνεται αύξηση της συχνότητας ή του βάθους των αναπνευστικών κινήσεων και δραστηριοποίηση επικουρικών αναπνευστικών μυών.
Η δύσπνοια ενδέχεται να εμφανίζεται μόνο κατά την προσπάθεια, να συνδέεται με την λήψη τροφής ή τον ύπνο ή να εμφανίζεται ανεξαρτήτως λοιπών παραγόντων. Μπορεί να συνοδεύεται από πυρετό, παλμούς, αύξηση πίεσης, πόνο, κάψιμο, πτύελα, αιμόπτυση, μούδιασμα, αδυναμία κινήσεων ή να αποτελεί μεμονωμένο σύμπτωμα.
Όταν εμφανίζεται κατά την προσπάθεια, η δύσπνοια επιδεινώνεται όσο επιτελούνται δραστηριότητες που απαιτούν αυξημένη κατανάλωση οξυγόνου. Έτσι η δύσπνοια επιδεινώνεται, όταν ο ασθενής βαδίζει σε ανηφορικό δρόμο ή ανεβαίνει σκάλες.
Στο φυσιολογικό άτομο, υποδοχείς στο θωρακικό τοίχωμα, στο τραχειοβρογχικό δέντρο, στην αορτή, στην καρωτίδα και κεντρικοί χημειουποδοχείς που αντιδρούν ανάλογα με τα επίπεδα του οξυγόνου του διοξειδίου του άνθρακα και των οξέων στο αίμα και το εγκεφαλονωτιαίο υγρό, έχουν σύνθετες νευρολογικές συνδέσεις με ειδικά αναπνευστικά κέντρα στο ΚΝΣ. Βασικός είναι ο ρόλος του προμήκη και της γεφυρας του εγκεφάλου, για την ομαλή λειτουργία της αναπνοής. Ο αέρας εισέρχεται μέσω της μύτης στο τραχειοβρογχικό δέντρο και σε επίπεδο κυψελίδων πραγματοποιείται η ανταλλαγή αερίων, δηλαδή η αποβολή του διοξειδίου του άνθρακα και η πρόσληψη του οξυγόνου. Παράλληλα η λειτουργία της αναπνοής συντελεί στην ρύθμιση της οξεοβασικής ισορροπίας.
Η δυσχέρεια αναπνοής, μπορεί να προκληθεί από παράγοντες που αποφράσσουν την δίοδο του αέρα, αλλοιώνουν την επιφάνεια των κυψελίδων ή παράγοντες που αλλοιώνουν την φυσιολογική λειτουργία των εγκεφαλικών κέντρων της αναπνοής, με αποτέλεσμα το τραχειοβρογχικό δέντρο να μην λειτουργεί σωστά. Η δυσχέρεια αναπνοής, εμφανίζεται ωστόσο και σε περίπτωση φυσιολογικής λειτουργίας του τραχειοβρογχικού δέντρου, όταν παθολογικοί παράγοντες μειώνουν την διαθεσιμότητα του οξυγόνου, αυξάνουν το διοξείδιο του άνθρακα ή τα επίπεδα των οξέων του αίματος, οπότε ο οργανισμός τροποποιεί αντισταθμιστικά την λειτουργία του.
Α. Παράγοντες που εμποδίζουν την δίοδο του αέρα ή αλλοιώνουν την επιφάνεια των κυψελίδων : Οι παράγοντες αυτοί, ενδέχεται να εδράζονται στον λάρυγγα στον πνεύμονα (π.χ. πνευμονική εμβολή), στο τραχειοβρογχικό δέντρο (π.χ. χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια) ή να ευρίσκονται εξωπνευμονικώς (π.χ. απλή σκολίωση, έμφραγμα μυοκαρδίου).
Β. Παράγοντες που μειώνουν την διαθεσιμότητα του οξυγόνου, αυξάνουν το διοξείδιο του άνθρακα ή τα επίπεδα των οξέων του αίματος, οπότε ο οργανισμός τροποποιεί αντισταθμιστικά την λειτουργία ενός φυσιολογικού τραχειοβρογχικού δέντρου : Εδώ συγκαταλέγονται η αναιμία, η μεθαιμοσφαιριναιμία, η μεταβολική οξέωση ανεξαρτήτως αιτιολογίας.
Γ. Παράγοντες που αλλοιώνουν την φυσιολογική λειτουργία των εγκεφαλικών κέντρων της αναπνοής : Εδώ συγκαταλέγονται οι αγχώδεις διαταραχές και τα εγκεφαλικά επεισόδια.
Ο μηχανισμός της δύσπνοιας είναι μεικτός σε ορισμένες παθολογικές περιπτώσεις (π.χ. περιπτώσεις υπερτασικής εγκεφαλοπάθειας).
Η δύσπνοια αποτελεί σύμπτωμα που επιβάλλει την άμεση ιατρική αξιολόγηση, διότι πρέπει να αποκλειστούν υποκείμενα οργανικά νοσήματα (π.χ. πνευμοθώρακας, σοβαρή κρίση άσθματος, έμφραγμα) που οδηγούν σε αναπνευστική ανεπάρκεια και θάνατο, χωρίς οξυγονοθεραπεία και ενδοφλέβια νοσοκομειακή αγωγή.
Κατά τη σωστή ιατρική παθολογική εξέταση, αντικειμενικά σημεία (ακρόαση πνεύμονα, μέτρηση αναπνοών – πίεσης, εκτίμηση καρδιακής λειτουργίας, οξυμετρία, ψηλάφηση σπλάγχνων) και στοιχεία από το ιατρικό ιστορικό (συνύπαρξη βήχα, αιμόπτυσης, χαρακτήρων της δύσπνοιας, πυρετού) κατευθύνουν την διάγνωση. Η νοσηλεία είναι επιβαλλόμενη στις περιπτώσεις που η άμεση διενέργεια ειδικών εξετάσεων και η νοσοκομειακή παρακολούθηση, είναι αναγκαία προς αποκλεισμό ή θεραπεία αρχόμενου εξελισσόμενου σοβαρού υποκείμενου νοσήματος (π.χ. προεμφραγματική στηθάγχη).