Όλοι μας κατά καιρούς εξαρτώμαστε από αντικείμενα ή συμπεριφορές. Ενόσω η εξάρτηση σαν συναισθηματική κατάσταση είναι ως ένα βαθμό όχι μόνο υγιής αλλά και απαραίτητη, από ένα σημείο και έπειτα ακόμα και η μια φαινομενικά υγιής εξάρτηση υποκρύπτει και συνάμα υποθάλπει κάποια παθολογία.
Χωρίς το συναίσθημα εξάρτησης δεν θα μπορούσαμε να συνάψουμε σχέσεις – θα απαρνιόμασταν ναρκισσιστικά τη βαθύτερη σύνδεση με τους άλλους. Στα αρχικά στάδια ζωής, η εξάρτηση του βρέφους ξυπνά στη μητέρα την αίσθηση της ευθύνης για την επιβίωση αυτού του απόλυτα εξαρτώμενου πλάσματος. Η διαταραχή σε αυτές τις πρωταρχικές σχέσεις ενδέχεται στη συνέχεια να κλονίσει την ψυχική ισορροπία του ατόμου και να το αποθαρρύνει από το να εξαρτάται και να σχετίζεται με τους άλλους.
Στις ύστερες σχέσεις στη ζωή του ατόμου, η εξάρτηση οφείλει να λειτουργεί υγιώς ως συνδετικός κρίκος και να ‘ομολογεί’ την αναγκαιότητα των ανθρωπίνων σχέσεων που υποστηρίζουν και βοηθούν την υγιή ψυχική ισορροπία του ατόμου. Όποιος αρνείται την εξάρτησή του από τους άλλους είναι συνήθως ένα άτομο βαθειά φοβισμένο όσον αφορά το πόσο απογοητευτικές μπορεί να είναι οι ανθρώπινες σχέσεις. Εν αντιθέσει, ένα άτομο που δεν αρνείται την ανάγκη του από τους άλλους ενδέχεται να έχει βιώσει τις ανθρώπινες επαφές ως πηγές στήριξης και αλληλοβοήθειας, αγάπης και δημιουργίας, όπου η απογοήτευση είναι μόνο ένα μέρος του συνόλου και δεν κυβερνά ή στιγματίζει ολοκληρωτικά τις σχέσεις. Έτσι λοιπόν βλέπουμε πώς οι πρώτες μας επαφές με τους άλλους διαμορφώνουν τη συμπεριφορά και τα μοτίβα των σχέσεών μας στην ενήλικη ζωή μας. Οι όποιες υπερβολές ή παθολογικές τάσεις στην αρχή της ζωής μας αντικαθρεπτίζονται σε όλη μας την μετέπειτα πορεία.
Πέραν της ιδιοσυγκρασιακής ή γεννετικής προδιάθεσης που έχει ο καθένας μας εκ γεννετής, οι λόγοι για την εκδήλωση στη συμπεριφορά μας παθολογικών εξαρτήσεων έχουν ρίζες στο πολύ πρώιμο παρελθόν μας. Αυτό δεν σημαίνει ότι ενοχοποιούμε το παρελθόν μας αποκλειστικά, παρά μόνο ότι κοιτάζοντας σε αυτό πιο προσεκτικά μπορούμε να βρούμε απαντήσεις. Σαφώς, η προσωπική μας ευθύνη στην ενήλικη πια ζωή μας παίζει καθοριστικό ρόλο στο χειρισμό των παθολογικών μας εξαρτήσεων.
Η εξάρτηση στην υπερβολή της μπορεί να πάρει τη μορφή επαναλαμβανόμενης, ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς, όπως η προσκόλληση στα τυχερά και ηλεκτρονικά παιχνίδια, στην τηλεόραση, στο αλκοόλ, στο τσιγάρο, στα ναρκωτικά, στο φαγητό, αλλά και στο γυμναστήριο! Όταν το άτομο αδυνατεί να ξεφύγει από τη ρουτίνα που έχει δημιουργήσει ακόμα και αν αυτό απαιτείται από άλλες συνθήκες, τότε έχουμε την υποψία μιας παθολογικής εξάρτησης. Όσον αφορά το γυμναστήριο, για παράδειγμα, αυτός που δεν μπορεί να παρακάμψει τη ρουτίνα του ούτε για να ανακάμψει από έναν τραυματισμό, έχει μάλλον μια παθολογική εξάρτηση από αυτό.
Αντίστοιχα, το άτομο που αρνείται να βγει μια βόλτα και είναι κολλημένο μπροστά στην τηλεόραση ή παίζει μανιωδώς και ανεξαρτήτως συνθηκών παιχνίδια στο διαδίκτυο, ή που καπνίζει ακόμα και σε περιόδους της ζωής του (όπως εγκυμοσύνη) που απαγορεύεται δια ροπάλου, το άτομο που ξεπουλάει την περιουσία του στα τυχερά παιχνίδια, αυτό το άτομο έχει σοβαρά προβλήματα εξάρτησης.
Συχνά η εξάρτηση καμουφλάρεται από ένα πέπλο κανονικότητας όπως αυτή του τσιγάρου και του αλκοόλ που δεν κινούν εύκολα υποψίες. Η αλήθεια είναι πως όταν απομακρύνει κανείς τα αντικείμενα εξάρτησης από αυτούς που τα έχουν ανάγκη, θα διαπιστώσει τότε πόσο σοβαρό ίσως να είναι το υφέρπον πρόβλημα. Όταν κάποιος δεν μπορεί να διασκεδάσει ή να κάνει γνωριμίες παρά μόνο αν πιει τα ποτηράκια του, όταν δεν πάει διακοπές σε περιοχή χωρίς πρόσβαση στο διαδίκτυο γιατί δεν θα μπορεί να παίζει τα παιχνίδια του, όταν δεν αποκοιμιέται αν δεν δει την καθιερωμένη του πορνοταινία, όταν κάποιου η διάθεση χαλάει γιατί λόγω Πάσχα έκλεισε το γυμναστήριο του, τότε ο ίδιος και οι γύρω του πρέπει να ανησυχήσουν για το ότι κάτι δεν πάει καλά!
Συνήθως η παθολογική εξάρτηση συγκαλύπτει βαθύτερα ψυχολογικά κενά και αδιέξοδα. Για να μπορέσουμε να τα δούμε, πρέπει να αναρωτηθούμε ποιά είναι τα άγχη που θα ξεσκεπάζονταν εν απουσία του αντικειμένου εξάρτησης. Η υπόθεση μου είναι ότι κάποιοι από εμάς εθίζονται σε κάποια αντικείμενα σαν να πρόσφεραν αυτά καταφύγιο από κάτι πιο τραυματικό ή αγχογόνο. Ίσως οι απογοητεύσεις σε πρώιμες επαφές να έχουν καταστήσει τις ανθρώπινες σχέσεις τόσο αναξιόπιστες ώστε να αποφεύγεται η συναισθηματική επένδυση σε αυτές και να μετακυλά σε αντικείμενα που φαινομενικά υποκύπτουν στον έλεγχο του ατόμου. Υπάρχει δηλαδή η ασυνείδητη φαντασίωση ότι το αλκοόλ κανείς το ελέγχει κι ότι μπορεί να σχετιστεί με αυτό με έναν τρόπο ασφαλέστερο από αυτόν που θα μπορούσε να σχετιστεί με τον διπλανό του ή με τον σύντροφό του. Επίσης, οι εξαρτήσεις που απαρτίζονται από σχεδόν τελετουργικές συνήθειες, όπως για παράδειγμα η χαρτοπαιξία, πλαισιώνουν το άτομο με ένα τρόπο ώστε να του δίνουν την ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας, της ανεξαρτησίας και της πληρότητας.
Παρά την κοινή συνισταμένη στις εξαρτήσεις, ο καθένας από εμάς που εκφράζει μια παθολογική εξάρτηση έχει μια ξεχωριστή και μοναδική ιστορία που τον οδήγησε σε αυτήν και που τον κάνει να μην μπορεί ή να μην θέλει να ξεφύγει. Σε μια ψυχοθεραπεία θα μπορούσε κανείς να αναλύσει και να κατανοήσει αυτήν την προσωπική του ιστορία ώστε και να προβεί σε λύσεις που να απορρέουν από τον ίδο και άρα να είναι καταλληλότερες. Το να ξεριζώσουμε τις εξαρτήσεις χωρίς καν να καταλάβουμε τί σκοπό εξυπηρετεί αρχικά η ύπαρξή τους προσφέρει μια παροδική ανακούφιση με την οποία όμως διατρέχουμε τον κίνδυνο να υποτροπιάσουμε.
Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια