Η αγχώδης ή και καταθλιπτική ψυχική διάθεση των ανθρώπων (προκαλούμενης από το περιβάλλον στο οποίο καθημερινά ζούμε), φέρνει στο μυαλό μια συγκεκριμένη σκηνή από ένα ντοκιμαντέρ της ζωής των άγριων ζώων. Στην σκηνή αυτή, μία αγέλη βουβαλιών (ενός ισχυρότερου μυϊκά και σε όγκο ζώου), δέχεται επίθεση από μία χούφτα λιονταριών. Όπως και στον άνθρωπο, σε μία τέτοια κατάσταση, ενεργοποιείται στο ζώο, η περιοχή του λεγόμενου «συναισθηματικού» εγκεφάλου, ο οποίος «δίνει εντολή» στο ζώο να τρέξει μακριά από τον κίνδυνο. Ο «συναισθηματικός» εγκέφαλος απλά «αντιδρά» άμεσα στον κίνδυνο λοιπόν με το να τρέξουμε μακριά του ή να «παλέψουμε» αυθόρμητα. Αποτέλεσμα των παραπάνω, είναι η αγέλη των βουβαλιών να διασκορπιστεί ακατάσχετα, πολλά να απομονωθούν και έτσι να κατασπαραχθούν μεμονωμένα από τα λιοντάρια. Σε μία επόμενη σκηνή, μετά από πολλές απώλειες, η αγέλη των βουβαλιών επιτίθεται μαζικά και οργανωμένα («με λογική») κατά των λιονταριών, τα οποία αδυνατούν να αντιμετωπίσουν μία ενωμένη ομάδα. Έτσι κατατροπώνονται και αποχωρούν.
Αυτό που βλέπουμε στο παράδειγμα αυτό, είναι ότι αν το μυαλό, καταφέρει, μετά την συναισθηματική αντίδραση του άγχους και της φυγής, να «διακόψει» το άγχος επιβάλλοντας τον πιο «ισχυρό» λογικό εγκέφαλο στον συναισθηματικό, μπορεί να σκεφτεί και να οργανώσει ένα πιο αποδοτικό σχέδιο αντίδρασης. Ένα σχέδιο το οποίο βασίζεται στην λογική της «ισχύς εν τη ενώσει» της ομάδας, στην παρούσα περίπτωση, η οποία μπορεί να νικήσει το οποιοδήποτε σαρκοβόρο ζώο.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί ανάλογα στην αντίληψη του κινδύνου. Κίνδυνος όμως για το ανθρώπινο μυαλό δεν είναι απαραίτητο να είναι η άμεση απειλή της ζωής, αλλά και η έμμεση (πχ κίνδυνος διακοπής ρεύματος στην οικία του, ενδεχόμενο απόλυσης από την εργασία του) όπως αναφέρει ο ψυχολόγος κ. Βακόνδιος Νικόλαος.
Αυτό που δεν είναι γνωστό όμως είναι ότι η συμπεριφορά, ο τρόπος σκέψης και οπτικής των πραγμάτων, ακόμη και η συναισθηματική διάθεση ενός ανθρώπου, ως μέλος πολλών ομάδων, από εργασιακή, πχ ιατροί, έως μεγαλύτερη, (μέλος μιας κοινωνίας), επηρεάζεται από κάποιους ασυνείδητους μηχανισμούς μέσα στην ομάδα. Η συμπεριφορά ενός ανθρώπου δηλαδή μέσα σε μία ομάδα, μπορεί να «αλλάξει» και να είναι τελείως διαφορετική, απ ότι αν ζούσε απομονωμένος.
Ας αναφέρουμε κάποιους από τους μηχανισμούς αυτούς
Η μίμηση προτύπων και η «μεταδοτικότητα» της συναισθηματικής διάθεσης μεταξύ των ανθρώπων
Ένας μηχανισμός που χρησιμοποιείται από τον εγκέφαλό μας και στην μάθηση (πχ στην οδήγηση παρατηρώντας τον δάσκαλο οδήγησης). Οι άνθρωποι παρατηρούμε συνεχώς πως αντιδρούν οι γύρω μας, σε διάφορες καταστάσεις, και συνήθως, ασυνείδητα, τους μιμούμαστε. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα ακούμε πολλούς ανθρώπους να ρωτούν «εσείς πληρώσατε τον τάδε λογαριασμό»; Αν ακούσουν ότι όχι, αποκτούν θάρρος, διότι νιώθουν ότι ανήκουν σε μία ομάδα με κοινή συμπεριφορά και στόχο, νιώθουν κάποιου είδους «προστασία» από την ομάδα. Από την άλλη πλευρά όμως, αν η ομάδα βρίσκεται σε πανικό, άγχος ή μελαγχολία, όπως βλέπουμε πολλούς ανθρώπους σήμερα, τότε αυτά είναι πιθανό να «μεταδοθούν» και στο άτομο.
Ο εγκέφαλός μας έχει την ικανότητα να «αναγνωρίζει» την συναισθηματική διάθεση ενός ανθρώπου, απλά με το να τον κοιτάμε στο πρόσωπό του. Η ικανότητα αυτή αποτελεί μέρος της εγκεφαλικής ικανότητας να αναγνωρίζουμε ή να θυμόμαστε πρόσωπα, η οποία ποικίλλει από άτομο σε άτομο. Για τον λόγο αυτό και περπατώντας στον δρόμο, βλέποντας μελαγχολικά πρόσωπα, νιώθουμε ότι βλέπουμε κάτι στενόχωρο, και «μεταδίδεται» και σε εμάς η διάθεση αυτή. Σημαντικά όπλα είναι η παρέα με ανθρώπους (ζωντανή επαφή και όχι μέσω διαδικτύου) που διαθέτουν χιούμορ, αυτοσαρκασμό, «μαχητικότητα» απέναντι στη ζωή, διάθεση την οποία ασυναίσθητα μας μεταδίδουν.
Χαρακτηριστικό της μίμησης προτύπων στην ανθρώπινη συμπεριφορά, είναι το ακόλουθο πείραμα. Σε ένα εμπορικό κέντρο, οι άνθρωποι οι οποίοι περίμεναν το ασανσέρ, έβλεπαν ένα περίεργο θέαμα, όταν αυτό άνοιγε τις πόρτες του. Σαστισμένοι, έβλεπαν τρεις ανθρώπους (συνδιοργανωτές του πειράματος) να στέκονται στο ασανσέρ με την πλάτη τους στραμμένη προς την πόρτα του, κοιτώντας τον τοίχο του. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι οι άνθρωποι που έμπαιναν και αυτοί μέσα, στεκόντουσαν και αυτή με την πλάτη στην πόρτα, θεωρώντας ότι «κάποιος λόγος θα υπάρχει». Το μυαλό μας παρατηρώντας δηλαδή ότι κάτι συμβαίνει με βάση την συμπεριφορά των άλλων, μπορεί να «υιοθετήσει» την συμπεριφορά τους, χωρίς να την κρίνει λογικά. Μία μέθοδος προστασίας που συναντάμε και στο ζωικό βασίλειο. Αυτό όμως αποτελεί πρόβλημα όταν στην ομάδα «υπάρχει κλίμα ή ιδεολογία μελαγχολική, αρνητική, ηττοπαθής». Τότε αυτή μπορεί να μεταδοθεί και στα άτομα-μέλη της ομάδας.
«Σταδιακή υποχώρηση στην ψυχολογική πίεση»
Χαρακτηριστική σήμερα είναι η σταδιακή επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου, η οποία ακριβώς επειδή συντελείται σταδιακά (δεν γίνεται μέσα σε μία μέρα), συνηθίζεται από το άτομο. Αν κάποιος για παράδειγμα σας ζητούσε αύριο όλο τον μισθό σας, πιθανά να αντιδρούσατε απότομα και βίαια. Αν όμως χάνατε ένα μικρό μέρος αυτού, και μετά από 6-8 μήνες, χάνατε άλλο ένα μικρό μέρος του, πιθανά θα το δεχόσασταν ελπίζοντας ότι κάποτε αυτή η σταδιακή μείωση θα σταματήσει.
Η επιρροή της «αυθεντίας»
Έρευνα της κοινωνικής ψυχολογίας έχει δείξει ότι το κύρος ενός πανεπιστημιακού καθηγητή μπορεί να «πείσει» ανθρώπους να προκαλέσουν επώδυνα ηλεκτροσόκ σε άτομα-μέλη ενός πειράματος, υπακούοντας στις προσταγές και το κύρος του καθηγητή. Αυτό δείχνει ότι μπορεί να δεχτούμε κάποιες φορές χωρίς καθόλου κριτική σκέψη, ακόμη και την λανθασμένη γνώμη ατόμων με κύρος, μόνο και μόνο επηρεασμένοι από το «κύρος» που θεωρείται ότι έχουν στην κοινωνία.
Η «τεχνική των μεγάλων απαιτήσεων»
Ας υποθέσουμε ότι είστε ιδιοκτήτης μιας μεγάλης επιχείρησης με πολυάριθμο προσωπικό και θέλετε να περικόψετε τον μισθό του προσωπικού κατά 20%. Ανακοινώνετε όμως ότι σκοπεύετε να μειώσετε τους μισθούς κατά 40%. Άμεσα βεβαίως προκύπτουν οι αναμενόμενες αντιδράσεις του προσωπικού και οι «αναμενόμενες» από εσάς διαπραγματεύσεις με αυτό. Μετά από διαδικασίες, απεργίες κλπ, τελικά υπάρχει συμβιβασμός σε μείωση 20% και το προσωπικό σας «νιώθει» ότι πέτυχε και μία «νίκη» μάλιστα.
Σήμερα, οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν ένα άγχος, εξαιρετικά πιο έντονο και «ύπουλο» και «διαβρωτικό», από αυτό της επιβίωσης κατά τον Β παγκόσμιο πόλεμο. Πιο έντονο διότι το μυαλό δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει τόσο εύκολα από «που» απειλείται η επιβίωση, ποια είναι η απειλή. Δεν βλέπει στρατιώτες με γκρίζες στολές όπως στην κατοχή. Δεν βλέπει «λιοντάρια, ώστε να ξέρει τι να κάνει για να αντιμετωπίζει. Η απειλή είναι αόρατη, με αποτέλεσμα το άγχος να είναι παρατεταμένο, οδηγώντας σε κατάθλιψη, απάθεια, απόσυρση. Αυθόρμητα, συνηθίζει να προσπαθεί να επιβιώσει με «λίγη τροφή»(σταδιακή μείωση μισθού) αφού δεν βλέπει κάποιο «λιοντάρι» να του «κλέβει» την τροφή, ακούει απλά για μία πανίσχυρη, αόρατη, οικονομική κρίση.
Πολύ σημαντικό επίσης, «διαβρωμένος» μέσα από μία καλλιέργεια του ατομικισμού και της υλικής ευμάρειας ως κριτήριο επιτυχίας στην ζωή, αποκομμένος από τους γύρω του με μια εικονική επικοινωνία μέσω των κοινωνικών δικτύων του διαδικτύου, δεν μπορεί να νιώσει ως «ομάδα» με τον διπλανό του, πράγμα που συμβαίνει ειδικά στις μεγάλες πόλεις. Εκτός αυτού, το άτομο «εκτονώνεται» εκεί που νιώθει ότι δεν θα έχει συνέπειες η «εκτόνωση» του άγχους, του θυμού του κλπ (π.χ. κατά του γείτονά του ο οποίος μπορεί να του χρωστά χρήματα, κατά του υπαλλήλου του, του ενοικιαστή του, της γυναίκας του κλπ.) και δεν αντιμετωπίζει την πραγματική αιτία του άγχους. Έτσι επέρχεται μια κατάσταση που είναι σαν τα βουβάλια, του προηγούμενου παραδείγματος, να αλληλοσπαράσσονται και τα λιοντάρια να τα κοιτούν, περιμένοντας απλά να μαζέψουν τα θύματα.
Βέβαια μια μεγάλη ομάδα, πολλών ανθρώπων, είναι πολύ πιο δύσκολο να νιώσει ομάδα με κοινούς στόχους λόγω του μεγάλου αριθμού των μελών της, σε αντίθεση π.χ. με τους κατοίκους ενός χωριού, οι οποίοι γνωρίζονται και είναι πιο εφικτό να νιώσουν ότι η ζωή τους ως άτομα εξαρτάται από την «επιβίωση» του χωριού. Σήμερα βλέπουμε ότι οι άνθρωποι δεν κάνουν σχέδια για το απώτερο μέλλον, «πνίγονται» στην καταθλιπτική τους διάθεση και απλά επιβιώνουν από την μια μέρα στην άλλη. Μόνα «αντίδοτα», η γνώση για το πως μπορούμε να επηρεάσουμε οι ίδιοι την συναισθηματική μας διάθεση (κάποιες φορές η γνώμη ειδικού μπορεί να είναι από χρήσιμη έως απαραίτητη), η πραγματική ανθρώπινη επαφή, το διώξιμο της ντροπής για τα οικονομικά προβλήματα και η πραγματική, «ζωντανή» ανθρώπινη επαφή με άλλους ανθρώπους μέσω της ένταξης σε ομάδες. Η επικοινωνία με άλλους ανθρώπους, κάνει το άτομο να νιώθει πραγματικό μέλος μιας ομάδας, με κοινά χαρακτηριστικά και θέματα, με αποτέλεσμα να μειώνεται δραστικά το συναίσθημα του φόβου και του άγχους, τα οποία βιολογικά μέσω πολύπλοκων νευροχημικών διαδικασιών «εμποδίζουν» την διαύγεια της λογικής σκέψης.
Ψυχολόγος – Πτυχιούχος Α.Π.Θ.