Ίσως είναι έντονο στις μνήμες μας το μοντέλο εκείνο των γυναικών που πάντα ήταν απόλυτα υπάκουες στους συζύγους τους. Δύσκολα θα ακούγαμε την λέξη διαζύγιο πριν από κάποια χρόνια και ιδιαίτερα από το στόμα των γυναικών. Έχουν αλλάξει πολύ οι καταστάσεις και τα ζευγάρια πλέον αξιολογούν διαφορετικά τις προτεραιότητες τους. Περνώντας ο καιρός σταδιακά τα ζευγάρια αντιλαμβάνονται ότι εκείνο που είχαν στο μυαλό τους ως ιδανικό δεν έχει σχέση καθόλου με τον άνθρωπο που μοιράζονται τώρα την ζωή τους. Τα περισσότερα ζευγάρια θεωρούν ότι ο γάμος τους είναι η ολοκλήρωση της σχέσης τους και ότι έτσι επισφραγίζουν αυτό που τόσο καιρό είχαν, και ιδίως με τον ερχομό ενός παιδιού. Πολύ συχνά επίσης, γεννιούνται έντονοι λόγοι για καβγά μεταξύ των ζευγαριών, λόγοι που πριν ήταν αδύνατον να επινοηθούν. Χαρακτηριστικά αναφέρουν: «Δουλεύω όλη την ημέρα: το πρωί στο γραφείο και από το μεσημέρι μέχρι το βράδυ είμαι στο σπίτι και τολμάει να μου πει ότι το φαγητό δεν ήταν καλό; Έγινα έξαλλη και μας άκουσε όλη η γειτονιά. και «Της είπα ότι το φαγητό είναι ανάλατο και έκανε σαν τρελή! Έγινα έξαλλος και μας άκουσε όλη η γειτονιά…..». Μέσα στον έγγαμο βίο πολύ συχνά τα ζευγάρια συναντούν αφορμές για καβγάδες, ακόμα και για τα πιο ασήμαντα (όπως θα φαινόντουσαν σε άλλους) γεγονότα αρκούν για να «στήσουν» ένα πεδίο μάχης. Εκείνο που ξεχνούν πολύ συχνά οι σύζυγοι είναι ότι θεωρούν πλέον την σχέση τους δεδομένη και ότι ο άλλος σύντροφος θα είναι εκεί για να υπομένει τα πάντα. Δεν είναι όμως έτσι οι ανθρώπινες σχέσεις, τίποτα δεν είναι να θεωρείται δεδομένο και σίγουρο, χρειάζεται κάποιες φορές να επινοούν πράγματα τα ζευγάρια, όπως είχαν και στην αρχή της σχέσης τους, έτσι υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να διατηρηθεί ένας γάμος. Συχνά ακούμε να λένε ότι κουράστηκαν, ότι είχε καταντήσει η ζωή τους μία ρουτίνα. Η ανανέωση η οποία ξεκινάει εσωτερικά από κάποιον συντελεί ως ένα θετικό λιθαράκι για την συνύπαρξη τους.
Υπάρχουν αρκετά παιδιά στην πλειοψηφία τους που αργότερα στην ενήλικη ζωή τους θα συνεχίσουν τον βίο τους ομαλά χωρίς ιδιαίτερες επιρροές, εδώ βέβαια παίζει σημαντικό ρόλο το πως έχουνε προετοιμάσει το παιδί κατά την διάρκεια του διαζυγίου οι γονείς του. Αλλά και βέβαια συναντάμε παιδιά οι οποίοι γίνονται ενήλικοι και το βιώνουν όλο το διαζύγιο των γονιών τους πολύ τραυματικά και επώδυνα. Σημαντικό ρόλο παίζει η ιδιοσυγκρασία και η προσωπικότητα του κάθε παιδιού, και πόσο το ίδιο «επιτρέπει» στον εαυτό του να βιώνει τόσο δύσκολα αυτό το γεγονός. Ίσως να σημαίνει και μία προσωπική απάντηση τι σημαίνει αυτή η διαφοροποίηση.
Γενικότερα η διαδικασία ενός διαζυγίου είναι για όλους επώδυνη, σημασία όμως έχει να μπορέσουν τα άτομα αυτά να σταθούν στα πόδια τους να κοιτάξουν το μέλλον τους με αισιοδοξία, έχοντας πάντα υπόψιν ότι η ζωή τους δεν σταματά σ’ εκείνο το γεγονός. Έτσι, λοιπόν ο τρόπος που θα χειριστούν οι γονείς το διαζύγιο τους, καθιστά σημαντικό ρόλο για την βοήθεια των ίδιων και των παιδιών τους. Ο διάλογος είναι το καλύτερο αντίδοτο για να προχωρήσουν, χωρίς να αφήνουν πίσω τους «αμελητέες εκκρεμότητες».
Από το αδιέξοδο στο διαζύγιο
Επισημαίνουνε το πόσο απαραίτητη είναι η συνεργασία και η καλή επικοινωνία των γονέων για την ομαλή προσαρμογή των παιδιών σε νέες συνθήκες. Ένα ζευγάρι όταν χωρίζει, οι πρώτες αντιδράσεις του κοινωνικού περίγυρου είναι: τι έγινε, πως, για ποιους λόγους; Σε δεύτερο επίπεδο, ότι μάθει θα το σχολιάσει, τις περισσότερες φορές αρνητικά. Στη συνέχεια κάποια στιγμή θα πάρει το μέρος του ενός συζύγου κατηγορώντας τον άλλον. Σε περίπτωση που υπάρχουν και παιδιά, τα ίδια σε κάποια στιγμή θα γίνουν αντικείμενο «ταμπέλας» ΠΑΙΔΙΑ ΧΩΡΙΣΜΕΝΩΝ ΓΟΝΙΩΝ. Αυτό το ζήτημα στη σχολική ηλικία, του παιδιού είναι πολύ έντονο και μπορεί να του επιφέρει αρκετές συναισθηματικές και ψυχολογικές διαβαθμίσεις.
Οι φάσεις του Διαζυγίου
Θα αναφερθούν οι φάσεις εκείνες, στις οποίες διέπει ένα ζευγάρι από την αρχή μέχρι το τέλος αυτής της διαδικασίας. Κάθε φάση είναι έντονη και μέσα σ΄ αυτή το ζευγάρι, ανάλογα την περίσταση περνάει δύσκολα.
- Οξεία φάση Διαζυγίου: Την βιώνουν το ίδιο ο άνδρας και η γυναίκα. Η συμπεριφορά τους παρουσιάζει παλινδρομικά στοιχεία (ισχυρά εγώ, επιπόλαιοι ισχυρισμοί). Παρουσιάζουν συμπτώματα θυμού, πανικού, θλίψης. Ορισμένα ζευγάρια παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στην οξεία φάση, και φαίνεται σαν κάτι να τους κρατάει και να μην προχωρούν στη διάλυση του γάμου τους.
- Μεταβατική φάση: Το ζευγάρι πλέον, έρχεται σ’ επαφή με κάποιες πραγματικότητες που πριν δεν ήταν έτοιμο να τις δει. Καλούνται πρακτικά να δουν κάποιες αλλαγές που έχει επιφέρει το διαζύγιο. Εμφανίζονται οι εξωσυζυγικές σχέσεις που από την πλευρά των γυναικών παρουσιάζεται μία άρνηση. Είναι η περίοδος της αλλαγής. Το ζευγάρι (από κοινού, ή δικαστικά) παίρνει αποφάσεις επιμέλειας, που και με ποιον θα μείνουν τα παιδιά. Στην Ελλάδα το 99% η επιμέλεια των παιδιών δίδεται – από το δικαστήριο – στη μητέρα. Είναι πολύ σπάνιες οι περιπτώσεις να γίνει το αντίθετο. Σε πολύ ακραίες και δύσκολες περιπτώσεις γίνεται, να παίρνει ο πατέρας την επιμέλεια.
- Τελική φάση: Επικρατεί ένα καταλάγιασμα, τα παιδιά μένουν με έναν από τους δύο γονείς, γίνεται διαχωρισμός κάποιων θεωρητικών και πρακτικών ζητημάτων, και πολλά πράγματα φαίνονται τώρα διαφορετικά στη ζωή τους και για τους γονείς αλλά και για τα παιδιά.
Σύμφωνα όμως με τον Bohannon, (1970) το διαζύγιο περνάει μία διαδικασία έξι σταδίων σε διαφορετικούς τομείς την κάθε φορά. Αυτά τα στάδια δεν τα περνάνε απαραίτητα όλα τα ζευγάρια, ή ακόμα και η ένταση τους δεν είναι τόσο έντονη και μεγάλης διάρκειας. Ας τα δούμε λοιπόν αυτά τα στάδια.
Συναισθηματικό διαζύγιο
Εδώ οι σύζυγοι αρχίζουν να συνειδητοποιούν την συναισθηματική απομάκρυνση στην σχέση τους, νιώθουν την απογοήτευση, την έλλειψη εμπιστοσύνης και επικεντρώνονται κυρίως στους αρνητικούς χαρακτηρισμούς, του ή της συζύγου για τον γάμο τους. Πολλές φορές η λειτουργία της οικογένειας μπορεί να φαίνεται και να διατηρείται στα ίδια επίπεδα κυρίως όμως παραβλέπονται και αγνοούνται καίρια προβλήματα και δεν γίνεται προσπάθεια αντιμετώπισης και επίλυσης τους, και βέβαια όλο αυτό έχει ως δέκτη τα παιδιά.
Νομικό διαζύγιο
Ο ένας από τους δύο συζύγους αναζητά την βοήθεια του Δικηγόρου για να προχωρήσει στην αγωγή του διαζυγίου. Ο Bohannon αναφέρει ότι οι περισσότερες σχετικές νομοθεσίες στις δυτικές χώρες δεν επιδεικνύουν την απαραίτητη ευαισθησία ως προς τις ανάγκες των μελών της οικογένειας η οποία βρίσκεται στη διαδικασία διαζυγίου και δεν διαθέτουν τη σωστή δομή έτσι ώστε να είναι δυνατή η αποφόρτιση όλων των συναισθημάτων με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους κατά τη φάση του συναισθηματικού διαζυγίου. Κάποιοι Δικηγόροι μη έχοντας την κατάλληλη κατάρτιση και μη έχοντας εξασκηθεί όσο θα χρειαζόταν συντελούν στην ένταση και στις συγκρούσεις του ζεύγους, όπως επίσης στην υπονόμευση και στην χρησιμοποίηση μη σωστών τακτικών κατά την νομική διαδικασία. Βέβαια πολλοί το κάνουν αυτό με σκοπό το οικονομικό όφελος.
Οικονομικό διαζύγιο
Σ’ αυτό το στάδιο γίνεται η διευθέτηση της κοινής περιουσίας των συζύγων και οι ρυθμίσεις σχετικά με τη διατροφή και τις ανάγκες της συζύγου και των παιδιών.
Διαζύγιο από τον κοινό γονεϊκό ρόλο
Με τον όρο «διαζύγιο από τον κοινό γονεϊκο ρόλο» εννοούμε ότι ενώ οι γονείς αποχωρίζονται τον συζυγικό τους ρόλο, ο κάθε γονέας ξεχωριστά διατηρεί το γονεϊκο του ρόλο απέναντι στα παιδιά. Σε αυτή τη φάση διευθετούνται όλα ζητήματα σχετικά με την επιμέλεια και το δικαίωμα επικοινωνίας των γονέων με τα παιδιά. Ο Bohanon θεωρεί ότι η ρύθμιση της επιμέλειας δημιουργεί ανάμεσα στο ζευγάρι μία άνιση κατανομή δικαιωμάτων. Έτσι λοιπόν, ότι έχει να κάνει με την δυνατότητα επίδρασης στην ανατροφή και την εκπαίδευση των παιδιών, αποτελεί πηγή σύγκρουσης και έντασης μεταξύ των γονέων. Από αυτό φαίνεται ότι όλες αυτές οι διαφορές έχουν τις αφορμές τους. Ο περισσότερο ψυχικός πόνος προέρχεται από το διαζύγιο που είναι από κοινό γονεϊκο ρόλο.
Διαζύγιο από την κοινότητα
Σ’ αυτό το στάδιο επέρχονται κάποιες αλλαγές στον κοινωνικό κύκλο των φίλων. Κάποιοι πρώην σύζυγοι παραμένουν στη ίδια γειτονιά όπου έμεναν και προηγουμένως, άλλοι έχουν να αντιμετωπίσουν την μοναξιά και την απομόνωση αναζητώντας υποστήριξη από διάφορες ομάδες και κοινωνικούς συλλόγους.
Ψυχικό διαζύγιο
Μετά από μία προσπάθεια αντιμετώπισης του ψυχικού τραύματος και της προσωπικής ανασυγκρότησης σταδιακά έρχεται η «απεξάρτηση» των δύο συζύγων μεταξύ τους. Αυτός ο διαχωρισμός έχει να κάνει και με στοιχεία της προσωπικότητας που μπορεί να έχει πάρει ο ένας από τον άλλον και αυτό να επηρέαζε τη ζωή του. Αρκετοί θεραπευτές υποστηρίζουν ότι αν και το ψυχολογικό διαζύγιο είναι το πιο δύσκολο στάδιο της διαδικασίας, προσφέρει την μεγαλύτερη ευκαιρία για ατομική ανάπτυξη και εξέλιξη και μπορεί να θεωρηθεί το πλέον σημαντικό και εν δυνάμει θετικό στοιχείο της διαδικασίας του διαζυγίου.
Ο Wiseman (1975) αναφέρει κάποια στάδια σχετικά με την διαδικασία του πένθους που προκαλείται από μία ψυχολογική κρίση, που είναι παρόμοια με το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου. Τα πέντε αυτά στάδια είναι τα ακόλουθα:
1. Άρνηση. Πολύ συχνά οι δύο σύζυγοι χρησιμοποιούν αυτόν τον τρόπο άμυνας για να διατηρήσουν τον γάμο τους. Οι συχνότερες μορφές άρνησης είναι: πρώτον, οι σύζυγοι δηλώνουν ότι είναι ικανοποιημένοι από την έγγαμη ζωή τους και τη σχέση τους παρ’ όλα τα προβλήματα και τις δυσκολίες, και το δεύτερο, ότι οι σύζυγοι μπορεί να παραδέχονται ότι έχουν σοβαρά προβλήματα αλλά τα αποδίδουν κυρίως σε άλλους εξωτερικούς παράγοντες, για να αποφύγουν την συνειδητή αντιμετώπιση τους.
2. Απώλεια και κατάθλιψη. Όταν φτάσουν οι ίδιοι σε σημείο που θα συνειδητοποιήσουν την σοβαρότητα της κατάστασης, προκύπτει η ανάγκη να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα έτσι όπως είναι. Οι αντιδράσεις και τα συναισθήματα είναι παρόμοια με την απώλεια ενός σημαντικού ατόμου, την λύπη, την κατάθλιψη, την μοναξιά και την έλλειψη επικοινωνίας.
3. Θυμός και αμφιθυμία. Τα συναισθήματα όπου προκαλεί η αντιμετώπιση του διαζυγίου προκαλεί έντονα αισθήματα θυμού και απογοήτευσης, συναισθήματα που πολλές φορές αποτελούν και αίτια της κατάθλιψης. Οι ρυθμίσεις σχετικά με την επιμέλεια των παιδιών οικονομικά και πρακτικά θέματα πολλές φορές επιφέρουν εκρήξεις θυμού και οργής. Το να εκφραστούν όλα αυτά τα «αρνητικά συναισθήματα» και να αντιμετωπιστούν σταδιακά, είναι καθοριστικό για την τελική «αποδοχή» του διαζυγίου και την μετάβαση σε επόμενα στάδια προσαρμογής. Αρκετά συχνά κατά την φάση αυτού του σταδίου παρουσιάζονται και συναισθήματα αμφιθυμίας, και πολλές φορές θα δούμε προσπάθειες συμφιλίωσης και επανασύνδεσης.
4. Επαναπροσανατολισμός του τρόπου ζωής και της ταυτότητας. Εδώ και οι δύο οι σύζυγοι προσπαθούν να προσαρμοστούν σε ένα νέο τρόπο ζωής που απαιτεί μία διαδικασία επαναπροσδιορισμού της «ταυτότητάς» τους σε διάφορους τομείς, προσωπικούς, επαγγελματικούς, οικονομικούς. Πιο δύσκολη φαίνεται να είναι αυτή η φάση για τις γυναίκες που παντρεύτηκαν σε πολύ νεαρή ηλικία. Βρισκόντουσαν σε φάση όπου δεν μπορούσαν να αναπτύξουν την θέση τους επαγγελματικά και κοινωνικά
5. Αποδοχή και νέο επίπεδο λειτουργίας. Το ζευγάρι για να φτάσει στο σημείο να αποδεχτεί το διαζύγιο, του θα χρειαστεί χρόνος και αρκετή δουλειά. Ο/Η σύζυγος σιγά-σιγά αρχίζει και σταθεροποιεί την νέα του ταυτότητα, έχοντας ήδη αντιμετωπίσει σε μεγάλο βαθμό τα αισθήματα του θυμού προς τον άλλον σύζυγο και έχοντας αποκτήσει ήδη μία μεγαλύτερη ικανότητα κατανόησης και συνεργασίας, ιδίως ζητήματα σχετικά με τα παιδιά τους.
Η Kessler αναφέρει τα στάδια της ψυχολογικής διάστασης της προσαρμογής του ατόμου στη διαδικασία του διαζυγίου. Αυτά είναι:
Α) Απομυθοποίηση. Όταν περάσει η αρχική περίοδος του ζευγαριού όπου όλα είναι τόσο όμορφα και ρομαντικά, σταδιακά αρχίζουν να εμφανίζονται οι πρώτες δυσκολίες και οι αντίθετες απόψεις κάνουν την εμφάνιση τους, τότε αρχίζει η απομυθοποίηση της σχέσης τους. Αυτή η απομυθοποίηση μπορεί να οδηγήσει είτε στην ενδυνάμωση της σχέσης με την ανοιχτή έκφραση συναισθημάτων, σκέψεων και την ειλικρινή επικοινωνία, είτε να οδηγήσει σταδιακά στην αρχική φάση του συναισθηματικού διαζυγίου στις αρνητικές πλευρές τις. Εδώ, σ’ αυτή την φάση η οικογένεια διατηρεί μία φαινομενική ισορροπία.
Β) Διάβρωση. Σ’ αυτή τη φάση αρχίζει να γίνεται ανοιχτή η έκφραση της απογοήτευσης, της έντασης, του θυμού και της απογοήτευσης. Ο ψυχικός πόνος είναι και για τους δύο συζύγους πολύ έντονος γιατί και οι δυο τους ενδιαφέρονται πολύ ο ένας για τον άλλον. Το βασικό τους εμπόδιο είναι ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνούν, ο οποίος στηρίζεται πολλές φορές σε λεκτικά ή μη λεκτικά μηνύματα. Η ανάγκη για συναισθηματική κάλυψη πολλές φορές οδηγεί σε αναζήτηση και δημιουργία εξωσυγικών σχέσεων.
Γ) Αποσύνδεση / αδιαφορία. Στην φάση αυτή ο ένας προς τον άλλο εκφράζει μία αδιαφορία, υπάρχει μία σταδιακή ψυχική αποσύνδεση. Η συνηθέστερη μορφή επικοινωνίας τους είναι αυτής της «φαινομενικής ησυχίας» όπου υπάρχει μία υποβόσκουσα ένταση και θυμός. Η λεκτική επικοινωνία τους είναι αρκετά περιορισμένη και αποφεύγονται τρυφερές στιγμές. Η σύγχυση που επικρατεί για τις θετικές και αρνητικές πλευρές του γάμου είναι ιδιαίτερα έντονες και ο ένας σύζυγος ήδη έχει αρχίσει να σκέφτεται την ζωή του μετά το διαζύγιο.
Δ) Φυσικός χωρισμός. Η Kessler αναφέρει ότι ο φυσικός χωρισμός είναι ο πιο επώδυνος, υπάρχουν έντονα αισθήματα μοναξιάς, άγχους και σύγχυσης, και τα άτομα έχουν την ανάγκη για την αναζήτηση μιας νέας ταυτότητας. Θεωρείται ότι ο σύζυγος που κίνησε πρώτος την διαδικασία του διαζυγίου, εφόσον έχει αποσυνδεθεί πρώτος από την σχέση και δεν έχει αισθήματα απόρριψης, είναι περισσότερο προετοιμασμένος για να ζήσει μόνος του μετά τον χωρισμό. Το έχει ήδη ανάγκη και είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει άγχος του και τον φόβο για το άγνωστο. Η Kessler, επίσης, επισημαίνει ότι αυτή η επαφή με τα αισθήματα άγχους και μοναξιάς οδηγούν το κάθε άτομο στην προσωπική του εξέλιξη και μέσα από αυτό μπορεί να αναβιώσει την προσωπική του δημιουργία, το θάρρος, την αποφασιστικότητα και την βαθιά ψυχική τους σύνδεση.
Ε) Θρήνος. Με την διαδικασία του θρήνου το άτομο «προετοιμάζεται» για τη ψυχολογική απομάκρυνση από το άλλο άτομο (το ίδιο και στην ανθρώπινη απώλεια). Τα συναισθήματα που επικρατούν είναι θυμός, ψυχική οδύνη, θλίψη.
ΣΤ) Δεύτερη εφηβεία. Ο/Η σύζυγος είναι σε μία φάση πλέον που αναδιοργανώνει αρκετά συναισθήματά, τρόπους έκφρασης που μέχρι τότε είχε. Νιώθει αισθήματα ανακούφισης, έντονης εσωτερικής χαράς, ανανέωσης απελευθέρωσης από τις δυσκολίες του διαζυγίου. Αισθήματα και επιθυμίες που είχαν «κρυφτεί» βγαίνουν στην επιφάνεια, όπως διερεύνηση και κάλυψη προσωπικών αναγκών, πρόκληση για διαφορετικές ευκαιρίες. Εδώ υπάρχει η παγίδα στο να αντιδράσουν υπερβολικά κάποιες φορές. Αυτή η πρόσφατη «αποκτημένη ελευθερία» μπορεί να δημιουργήσει αρκετές περιστασιακές σχέσεις και αυτό αποτελεί ένα φυσιολογικό στάδιο της διαδικασίας προς την νέα αυτή φάση του ατόμου, απλά κάποιοι πολύ εύκολα μπορούν να παραξενευτούν με αυτή την αλλαγή, να μη το περιμένουν.
Ζ) Διερεύνηση και σκληρή προσπάθεια. Σ’ αυτή την φάση συνεχίζεται η διερεύνηση του εαυτού και των διαπροσωπικών σχέσεων, το άτομο πλέον αναλαμβάνει την πλήρη ευθύνη του εαυτού του, και της πορείας του. Συνεχίζει αυτήν την έντονη εξισορρόπηση σε διάφορους τομείς και την αναζήτηση ενός νέου συντρόφου. Γενικότερα η ατομική εξέλιξη συνεχίζεται.
Τελικά η προσαρμογή του κάθε ατόμου στην διαδικασία ενός διαζυγίου έχει να κάνει με την ιδιοσυγκρασία και τις κοινωνικές ιδιαιτερότητες του περιβάλλοντος που ζει. Η ένταση του καθένα όπως επίσης και η χρονική περίοδος διαφέρουν, σημαντικό ρόλο παίζει το πόσο ο κάθε σύζυγος έχει «δουλέψει» κάποια πράγματα με τον εαυτό του αλλά και σε τι περίοδο επιλέγει να διαζευκτεί.
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, Οικογενειακή Θεραπέυτρια