Με την ηλιακή ακτινοβολία που φτάνει στη Γη, τροφοδοτείται, όπως είναι γνωστό, με ενέργεια ολόκληρο το βιολογικό σύστημα του Πλανήτη. Πραγματικά, η ενέργεια που περιέχεται στις τροφές, και που είναι δυνατό να αποδοθεί στον οργανισμό μας, φτάνει στη Γη με τη μορφή της φωτεινής ακτινοβολίας και παγιδεύεται από τα μόρια της χλωροφύλλης στα φύλλα των φυτών. Εκεί, με τη διεργασία της φωτοσύνθεσης, ένα μέρος από αυτή την ενέργεια μετατρέπεται σε χημική ενέργεια, γιατί χρησιμοποιείται για τη σύνθεση απλών υδατανθράκων, με πρώτες ύλες διοξείδιο του άνθρακα (που λαμβάνεται από την ατμόσφαιρα), και νερό.

Από εκεί και πέρα πια αυτή η ενέργεια απελευθερώνεται με οξείδωση, μέσα στα κύτταρα, και χρησιμοποιείται για τη σύνθεση όλων των πολύπλοκων οργανικών ενώσεων, από τις οποίες αποτελούνται όλα τα φυτά και τα ζώα (και ο άνθρωπος). Επιπρόσθετα, μέσα στα κύτταρα του σώματος, ορισμένες από τις οργανικές αυτές ουσίες υφίστανται συνεχή οξειδωτική διάσπαση, με τελικά προϊόντα το διοξείδιο του άνθρακα και το νερό, και την απόδοση ενέργειας, που χρησιμοποιείται για την πραγματοποίηση όλων των χαρακτηριστικών εκδηλώσεων της ζωής.

Χωρίς αμφιβολία λοιπόν, το ηλιακό φως αποτελεί τη μοναδική πηγή ενέργειας για τη συντήρηση της ζωής. Εκτός όμως από αυτό, το ηλιακό φως εξασκεί στον άνθρωπο πολλές και διάφορες άλλες ευεργετικές επιδράσεις, όπως είναι η βιοσύνθεση της βιταμίνης D από το δέρμα με τη επίδραση της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας, η γένεση και η διατήρηση των ημερήσιων βιολογικών ρυθμών, με τους οποίους ελέγχεται η έκκριση διαφόρων ορμονικών παραγόντων, που είναι εντελώς απαραίτητοι για τη διατήρηση της ζωής, και για τη φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού μας.

Δικαιολογημένα λοιπόν ο άνθρωπος, από τα χαράματα της παρουσίας του στον κόσμο, λάτρεψε τον ήλιο για θεό, έκτισε για τη λατρεία του ναούς και μεγαλοπρεπή μνημεία και πρόσφερε ακόμα και ανθρωποθυσίες για να εξασφαλίσει την εύνοια και την προστασία του. Σήμερα, βέβαια, όλα αυτά αποτελούν πια μύθο και ιστορία. Η λατρεία όμως του ηλίου από τον σύγχρονο άνθρωπο εξακολουθεί να ασκείται με τρόπο ακαταλόγιστο! Πράγματι, ο αριθμός των ηλιολατρών ουδέποτε στο παρελθόν ήταν τόσο μεγάλος όσο σήμερα, ούτε και η προσήλωση και η λατρεία των πιστών προς τον θεό τους είχε τέτοια σε έκταση το στοιχείο του μαζοχισμού, της αυταπάρνησης, της αυτοεξουθένωσης και της αυτοκαταστροφής! Σε ολόκληρο τον πλανήτη και περισσότερο βέβαια στις χώρες με τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια, όπως είναι και η πατρίδα μας, εκατομμύρια άνθρωποι εκτίθενται γυμνοί, και συνήθως σε ακινησία, για ατέλειωτες ώρες, στις καυτερές ακτίνες του ήλιου, με στόχο την εμφάνιση λίγων χιλιοστών του γραμμαρίου μελανίνης στο δέρμα τους. Το ηλιοκαμένο δέρμα θεωρείται στις μέρες μας ασφαλές τεκμήριο υγείας και ακαταμάχητο στοιχείο γοητείας.

Αλλά τα πράγματα δεν είμαι ακριβώς έτσι. Μέσα στο φάσμα της ηλιακής ακτινοβολίας περιλαμβάνονται και ακτίνες που, αν έφταναν, με την πλήρη τους ένταση στην επιφάνεια της Γης, θα είχαν αποστειρώσει τον πλανήτη από κάθε ίχνος ζωής, μέσα σε λίγες μόνο μέρες. Ευτυχώς όμως, στα υψηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας λειτουργούν μηχανισμοί φίλτρα, που απορροφούν το μεγαλύτερο μέρος από την υπεριώδη ακτινοβολία, με αποτέλεσμα να φτάνει στην επιφάνεια της Γης μικρό μόνο ποσοστό της. Μολαταύτα, και αυτό ακόμα το μικρό ποσοστό είναι θανατηφόρο για τους απροστάτευτους μικροοργανισμούς, μέσα σε λίγα μόνο δευτερόλεπτα.

Από τις θανατηφόρες αυτές ακτίνες χρειάζεται και ο άνθρωπος προστασία, που του παρέχεται, κατά κάποιο τρόπο, με την κινητοποίηση του μηχανισμού της παραγωγής και της εναπόθεσης της μελανίνης στο δέρμα. Πράγματι, με την επίδραση των υπεριωδών αχτίνων στο δέρμα, διεγείρεται η παραγωγή αυτής της χρωστικής ουσίας, με συνέπεια το μαύρισμα του καλοκαιριού. Αυτό, με τη σειρά του, προστατεύει τον οργανισμό, ως ένα σημείο, από την καταστροφική διείσδυση της ακτινοβολίας σε εσώτερα στρώματα του δέρματος, και αποτρέπει, ανάμεσα σε πολλά άλλα, και την υπερπαραγωγή της βιταμίνης D, πράγμα που θα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο, ως ακόμα και θανατηφόρο για τον οργανισμό.

Παρόλη όμως τη σχετική αυτή προστασία, η μακρόχρονη έκθεση στον ήλιο, και μάλιστα σε ώρες που ο ήλιος είναι ψηλά στον ουρανό 10 π.μ. ως 3 μ.μ. προκαλεί σωματική επιβάρυνση (stress) στο οργανισμό, με όλες τις βλάβες, από ελαφριές και επανορθώσιμες, ως και βαριές και ανεπανόρθωτες.

Η συνηθέστερη τοπική βλάβη είναι το έγκαυμα, το οποίο δεν οφείλεται βέβαια στις υπεριώδεις ακτίνες, αλλά μάλλον στην υπέρυθρη ακτινοβολία (θερμαντική), που περιέχεται στο φάσμα της ηλιακής ακτινοβολίας. Μια πολύ περισσότερο σοβαρή βλάβη όμως είναι η εξασθένιση της ελαστικότητας του δέρματος (που οφείλεται σε μόνιμη δομική αλλοίωση του κολλαγόνου του δέρματος), η οποία έχει ως συνέπεια την πρόωρη ρυτίδωση και χαλάρωση του δέρματος (γερασμένο δέρμα). Μια άλλη τοπική βλάβη είναι ο καρκίνος του δέρματος. Υπολογίζεται ότι από την επίδραση της ηλιακής ακτινοβολίας προκαλούνται κάθε χρόνο, σε ολόκληρο τον Πλανήτη, γύρω στο μισό εκατομμύριο καρκίνοι του δέρματος, δηλαδή ένας καρκίνος ανά 10.000 άτομα. Από αυτούς, οι περισσότεροι ευτυχώς είναι ιάσιμοι. Μια όμως από τις μορφές του, το μελάνωμα, είναι εξαιρετικά θανατηφόρα.

Επίσης, η μακρόχρονη, επίμονη έκθεση στην υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία εξασθενίζει το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού, με συνέπεια την αναζωπύρωση παλιάς φυματίωσης των πνευμόνων, την εκδήλωση έρπητα και άλλων νόσων, την επιβάρυνση ανεμοβλογιάς, είτε ιδιαίτερα του ερυθηματώδη λύκου, που είναι δυνατό να καταλήξει και σε θάνατο. Η αφυδάτωση επίσης και η θερμοπληξία αποτελούν συνήθη επακόλουθα της παρατεταμένης έκθεσης στον ήλιο, με συνέπεια την κακουχία του οργανισμού, με όλες τις δυσμενείς της επιδράσεις.

Ένα από τα όργανα του σώματος που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στις βλαβερές ακτίνες του ήλιου είναι, βέβαια, το μάτι. Οι υπεριώδεις ακτίνες προκαλούν αλλοιώσεις στις πρωτεΐνες του φακού, με αποτέλεσμα τη θόλωσή του, δηλαδή τη δημιουργία καταρράκτη. Η προστασία ειδικά σ αυτή την περίπτωση είναι η χρησιμοποίηση ειδικών γυαλιών, αδιαπέραστων από τις υπεριώδεις ακτίνες.

Οι δυσμενείς αυτές επιδράσεις στο δέρμα και στο ανοσοποιητικό σύστημα περιορίζονται με τη χρήση διάφορων σκευασμάτων που περιέχουν ειδικές ουσίες φίλτρα για τις υπεριώδεις ακτίνες. Η καλύτερη όμως προστασία εξασφαλίζεται με τη συμπεριφορά μας τώρα το καλοκαίρι και με τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε το θέμα «Διακοπές, θάλασσα και ηλιοθεραπεία.» Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η άμεση επαφή με τη Φύση μας ξεκουράζει, ανανεώνει και τονώνει, τόσο σωματικά όσο και ψυχικά. Η επαφή μας με τη θάλασσα, το κολύμπι, το παιχνίδι στην πλαζ, το σερφινγκ, η ιστιοπλοΐα, το θαλάσσιο σκι, το ερασιτεχνικό ψάρεμα, αποτελούν εξαίρετη και ωφέλιμη σωματική άσκηση, μόνον εφόσον δεν γίνονται σε επίπεδο πρωταθλητισμού. Κάθε υπέρβαση αυτού του κανόνα αποτελεί κακουχία (stress) για τον οργανισμό, δηλαδή επιβάρυνσή του, με δυσμενή άμεσα και απώτερα αποτελέσματα. Όλα αυτά δεν πρέπει να αποτελούν αυτοσκοπό αλλά το μέσο για τη διασκέδασή μας.

Αντιλαμβάνεστε, βέβαια, ότι όλες αυτές οι δραστηριότητες προϋποθέτουν και την ανάλογη έκθεσή μας στον ήλιο, κατά την οποία θα πρέπει να λαμβάνονται τα κατάλληλα προστατευτικά μέτρα. Εκείνο όμως που είναι ακατανόητο (και μάλλον ανόητο) είναι η σύγχυση της έννοιας των διακοπών με το μαύρισμα, που για ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού αποτελεί αυτοσκοπό που επιβάλλεται να πραγματοποιηθεί έναντι του οποιουδήποτε τιμήματος, ακόμα και της ανθρωποθυσίας, με θύμα βέβαια τον εαυτό τους!

Ιωάννης Χατζημηνάς
Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών,
Ιατρική Σχολή