Δεν θυμάμαι σε ποια ηλικία πρέπει να ήμουνα όταν για πρώτη φορά αντίκρισα, με ζωηρή και εύλογη παιδική περιέργεια, το ουράνιο τόξο. Θυμάμαι όμως πολύ καλά, τόσο τις απεγνωσμένες προσπάθειες που κατέβαλα για να το πιάσω με τα χέρια μου, όσο και την απογοήτευση που ένιωσα για το ατελέσφορο των προσπαθειών μου! Αυτή η μπάντα των χρωμάτων της ίριδας και το συμμετρικό τοξοειδές σχήμα του φαντασμαγορικού αυτού φωτεινού φαινομένου με είχαν μαγέψει. Η ερμηνεία όμως που μου έδωσε ο πατέρας μου στις επίμονες ερωτήσεις μου για τη φύση του φαινομένου ότι δηλαδή το ουράνιο τόξο αποτελεί την ανανέωση της υπόσχεσης του Θεού προς τον Νώε, και γενικότερα, προς την ανθρωπότητα, να μην επαναλάβει ποτέ πια τον ανθρωποκτόνο κατακλυσμό θυμάμαι ότι δεν τη βρήκα αρκετά πειστική, αλλά το θέμα παρέμεινε μετέωρο για καλύτερη μελλοντική πληροφόρηση.
Δεν πέρασαν, όμως, από τότε παρά λίγα μόνο χρόνια, όταν ο δάσκαλός που μας δίδασκε το μάθημα της Φυσικής στο Δημοτικό σχολείο, μετά από επίμονες οχλήσεις, μου δάνεισε ένα πρίσμα, που φυλαγόταν μαζί με άλλα πέντε έξι μυστηριώδη σύνεργα μέσα σε μια προθήκη του σχολείου μας, με την επιγραφή «Όργανα Φυσικής.»
Λοιπόν, αυτό το πρίσμα το κράτησα για περίπου μια βδομάδα στο σπίτι μου και το χρησιμοποιούσα κάθε απόγευμα , όταν ο ήλιος βρισκόταν στο κατάλληλο ύψος στον ορίζοντα, για να σχηματίζω στον τοίχο του δωματίου μου το φάσμα του ηλιακού φωτός. Είχα κλείσει τη πόρτα και τα παντζούρια στα δυο παράθυρα, και είχα αφήσει ψηλά στο ένα παράθυρο που έβλεπε προς τη δύση, μια μικρή χαραμάδα, από όπου έμπαινε μια δέσμη από ηλιακές ακτίνες. Το πρίσμα το είχα τοποθετήσει με το στήριγμα του πάνω σ ένα τραπέζι, και τα χρώματα της ίριδας απλώνονταν απέναντι στον τοίχο του δωματίου.
Βέβαια, είχα το πρόβλημα της συνεχούς μετακίνησης του ήλιου προς τη δύση, αλλά αυτό το αντιμετώπιζα με δυο – τρεις μεταβολές της θέσης του πρίσματος πάνω στο στήριγμά του, μέσα στα 10 15 λεπτά που διαρκούσαν οι παρατηρήσεις μου!
Προσπαθούσα, με ένα θερμόμετρο, του οποίου την αμπούλα με τον υδράργυρο είχα βάψει με μαύρη λαδομπογιά απ’ αυτή που χρησιμοποιούμε στη ζωγραφική με ελαιοχρώματα να ανιχνεύσω την παρουσία των υπέρυθρων αχτίνων δίπλα από το ερυθρό χρώμα του φάσματος. Αυτή η παρουσία των αόρατων για τα μάτια μου «θερμαντικών» αχτίνων μου είχε εξάψει τη φαντασία από την πρώτη στιγμή που το άκουσα από τον δάσκαλο και ήθελα , με κάθε τρόπο, να εξακριβώσω και μόνος μου την παρουσία τους.
Όσο για τις υπεριώδεις ακτινοβολίες, που βρίσκονται λίγο πιο έξω από το ιώδες άκρο του φάσματος, μολονότι είχα ακούσει γι αυτές, δεν είχα τότε και τόσο μεγάλη περιέργεια για τη διερεύνησή τους, αφού δεν μπορούσα να φανταστώ καν τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να γίνουν αντιληπτές.
Βέβαια τότε δεν μου ήταν δυνατό να φανταστώ ότι αυτό το είδος της διερεύνησης του ηλιακού φάσματος αποτελούσε μια πρωτόγονη μορφή της φασματοσκόπησης, της μεθόδου που απετέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί μια από τις κύριες μεθόδους της μελέτης του Σύμπαντος.
Πράγματι, η μοναδική σχεδόν μέθοδος που διαθέτουμε για την εξερεύνηση του απώτερου διαστήματος, σε απόσταση μεγαλύτερη από περίπου τρία δευτερόλεπτα φωτός από το πλανήτη μας, και που εκτείνεται σε μάκρος και βάθος ως και αρκετά δισεκατομμύρια έτη φωτός, είναι η μελέτη του φάσματος των διαφόρων ακτινοβολιών που φτάνουν σε μας από διάφορες πηγές εκπομπής τους.
Με τη μελέτη του συνεχούς και του ασυνεχούς φάσματος, των ραβδώσεων και των γραμμών εκπομπής και απορρόφησης, της μετατόπισης αυτών των γραμμών, και με ένα σωρό άλλες μεθόδους, φτάσαμε σήμερα να ξέρουμε πολύ περισσότερα για τη φυσική σύσταση και κατάσταση ολόκληρων κόσμων, που βρίσκονται σε απόσταση δισεκατομμυρίων ετών φωτός μακριά μας, από αυτά που ξέρουμε για τη δομή, τη σύσταση και τη λειτουργία του εγκεφάλου μας!
Όλα αυτά, που έχουν σχέση με το φωτεινό φάσμα ακτινοβολιών, και τις διάφορες ποικιλώνυμες περιοχές του, μου έρχονται στο νου, καθώς διαβάζω σήμερα στον ξένο Τύπο το ένα μετά το άλλο τα «ανακοινωθέντα,» σχετικά με την αποδυνάμωση ή, ακόμα και την κατάρρευση της προστατευτικής ασπίδας της μάνας «Γαίας» έναντι των υπεριωδών αχτίνων που εκπέμπονται από τον ήλιο.
Πράγματι, αυτά τα ανακοινωθέντα, που προέρχονται από Κυβερνήσεις, οργανισμούς προστασίας της δημόσιας υγείας, περιβαλλοντολόγους, επιστημονικά σωματεία, τον ιατρικό κόσμο, και πολλές άλλες κοινωνικές δυνάμεις και ομάδες κρούσεως, δημιουργούν μια ατμόσφαιρα και ένα κλίμα ανησυχίας, που δεν διαφέρει από αυτό που ζούμε όταν διαβάζουμε ένα καλογραμμένο διήγημα επιστημονικής φαντασίας περί της συντέλειας του αιώνος! Για παράδειγμα:
Στη Μεγάλη Βρετανία, οι δημόσιοι υπάλληλοι συμβουλεύονται να φορούν σκούρα γυαλιά για να προστατεύουν τα μάτια τους από τις υπεριώδεις ακτίνες που προκαλούν καταρράκτη.
Στη Δανία, ο Υπουργός Υγείας προτείνει, πάλι για την προστασία από τις επικίνδυνες αυτές ακτίνες, τη χρήση καπέλου και πουκάμισου με κατεβασμένα τα μανίκια.
Και στον Καναδά, οι γονείς συμβουλεύονται να παρακολουθούν καθημερινά τα επίσημα Κυβερνητικά ανακοινωθέντα για την ένταση της υπεριώδους ακτινοβολίας, και να μην επιτρέπουν στα παιδιά τους να βγαίνουν έξω στο ύπαιθρο χωρίς τη χρήση αντηλιακής προστασίας.
Τι συμβαίνει λοιπόν, με όλη αυτή την ιστορία της «τρύπας του όζοντος;» ποια είναι η πραγματικότητα και πόση είναι η υπερβολή, το παραμύθι και η παραπληροφόρηση; Ας δούμε τα πράματα με τη σειρά τους:
1. Σε ύψος 12.000 ως
2. Αυτό το όζον, κατά το μεγαλύτερο ποσό του , σχηματίζεται σ αυτή την περιοχή από οξυγόνο της ατμόσφαιρας, με την επίδραση της υπεριώδους ακτινοβολίας που φτάνει στη Γη από τον ήλιο. Ένα μικρότερο ποσό παράγεται σε χαμηλότερα στρώματα, με την επίδραση ηλεκτρικών εκκενώσεων, (αστραπές και κεραυνοί) πάνω στο οξυγόνο της ατμόσφαιρας και, τελικά, ανεβαίνει και προστίθεται σ αυτό το στρώμα του όζοντος. Το ποσό του όζοντος που αποτελεί αυτό το στρώμα διατηρείται μέσα σε ορισμένα, μάλλον σταθερά, επίπεδα, γιατί εκείνο που συνεχώς καταστρέφεται από διάφορα αίτια, αντικαθίσταται συνεχώς με την παραγωγή νέου όζοντος , με την επίδραση των υπεριωδών αχτίνων του ηλίου πάνω στο οξυγόνο του ατμοσφαιρικού αέρα.
3. Αυτό το στρώμα του όζοντος, που περιβάλλει τη Γη, αποτελεί μια ΖΩΤΙΚΗΣ σημασίας ασπίδα της βιόσφαιρας έναντι της καταστροφικής επίδρασης των υπεριωδών αχτίνων της ηλιακής ακτινοβολίας. Πράγματι, αυτό το αέριο απορροφά, σε πολύ μεγάλο βαθμό, αυτή την ακτινοβολία και τη μετατρέπει σε θερμότητα. Με αυτό τον τρόπο, το ποσό της υπεριώδους ακτινοβολίας που φτάνει στην επιφάνεια της Γης περιορίζεται σε ένα μικρό μόνο ποσοστό της ακτινοβολίας που φτάνει στα ανώτερα στρώματα της στρατόσφαιρας.
4. Χωρίς αυτή την προστασία, η ζωή, δηλαδή ολόκληρο το φυτικό και το ζωικό βασίλειο, συμπεριλαμβανομένων και των μικροβίων και των ιών, θα έπαυε να υφίσταται πάνω στη Γη. Οι υπεριώδεις ακτίνες, που περιλαμβάνονται μέσα στο ηλεκτρομαγνητικό φάσμα της ηλιακής ακτινοβολίας, είναι τόσο ισχυρές, ώστε να μπορούν να αποστειρώσουν ολόκληρη την Υδρόγειο, σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα. Αυτός ο πλανήτης που ονομάζεται ΓΗ, συμπεριφέρεται σ αυτή , αλλά και σε μυριάδες άλλες περιπτώσεις, ως ζωντανός οργανισμός, που αντιδρά με τα κατάλληλα κάθε φορά μέσα προς τις επιδράσεις του περιβάλλοντος, για να προστατεύσει, σ αυτή την περίπτωση, το φαινόμενο ΖΩΗ που έτυχε να γεννήσει (ή και να κληρονομήσει!).
5. Το 1985, ο Βρετανός επιστήμονας Joe Farman, ανακάλυψε μια σημαντική μείωση του στρώματος του όζοντος πάνω από την περιοχή της Ανταρκτικής (στην περιοχή πάνω από τον Νότιο Πόλο), φαινόμενο που χαρακτηρίστηκε ως «τρύπα του όζοντος,» η οποία από τότε παρακολουθείται άγρυπνα, γιατί η παρουσία της αποτελεί θανάσιμο κίνδυνο για τον κόσμο μας.
6. Μετά από λίγα χρόνια, άρχισε να παρατηρείται και μια ανάλογης έκτασης μείωση του στρώματος του όζοντος και πάνω από τον Βόρειο Πόλο, με μια τάση επέκτασης και προς την Ευρώπη και την Αμερική.
7. Μια τέτοια μείωση του στρώματος του όζοντος είναι φανερό ότι προκαλείται εφόσον η καταστροφή του υπερβαίνει την αναπαραγωγή του, και το ερώτημα, βέβαια, είναι τι είναι εκείνο που προκαλεί αυτή την αυξημένη καταστροφή του. Τα αίτια μπορεί να είναι πολλαπλά. Ορισμένα από αυτά μπορεί να είναι απόλυτα φυσικά αίτια, για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε απολύτως τίποτε για να τα αποτρέψουμε, όπως είναι οι εκρήξεις ηφαιστείων.
Πράγματι, τα αέρια που εκτοξεύονται από μια έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα καταστρέφουν ένα μεγάλο ποσοστό από το όζον της στρατόσφαιρας, όπως συνέβη το 1982 με την έκρηξη του ηφαιστείου Ελ Τσινχόν και το καλοκαίρι του 1991 με το ηφαίστειο Πινατούμπο στις Φιλιππίνες. Άλλα, όμως αίτια μπορεί να οφείλονται στη δραστηριότητα του ανθρώπου και αυτά μπορούν να αποφεύγονται όταν είναι γνωστά.
Στη δεύτερη αυτή κατηγορία ανήκει και το σημαντικότερο αίτιο για τη δημιουργία της «τρύπας του όζοντος.» Πρόκειται για την απελευθέρωση προς την ατμόσφαιρα ορισμένων συνθετικών ουσιών, που έχουν την ιδιότητα να καταστρέφουν το όζον σε πολύ μεγάλη έκταση. Οι ουσίες αυτές είναι οι διάφοροι χλωριοφθοριάνθρακες (CFC), που εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να χρησιμοποιούνται ευρύτατα, παρά τον τεράστιο θόρυβο που έχει εγερθεί γύρω από τη χρήση τους. Είναι τα υλικά που χρησιμοποιούνται για τη λειτουργία των ψυγείων και των κλιματιστικών μηχανημάτων (Freon. κλπ), στη βιομηχανία μονωτικών οικοδομικών υλικών (αφρολέξ), καθώς και ως προωθητικά στα διάφορα σπρέι. Το κάθε άτομο χλωρίου που περιέχεται σ αυτές τις ουσίες, όταν φτάνει στη στρατόσφαιρα, περίπου πέντε χρόνια μετά τη διαρροή ή την απόρριψή του χλωριοφθοριάνθρακα, μπορεί να διασπάσει μέχρι και 20.000 μόρια όζοντος, μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα.
8. Μετά από αυτή τη διαπίστωση, άρχισαν προσπάθειες για την κατάργηση της χρησιμοποίησης αυτών των ουσιών και την αντικατάστασή τους με άλλες αβλαβείς. Το εγχείρημα όμως είναι εξαιρετικά δύσκολο, γιατί, προς το παρόν, δεν φαίνεται να έχουν βρεθεί άλλες ουσίες που να μπορούν να αντικαταστήσουν πλήρως τους χλωριοφθοριάνθρακες, αυτές δε που τελικά θα μπορούσαν να τους αντικαταστήσουν, ως ένα σημείο, κοστίζουν πολύ περισσότερο. Όπως κι αν έχουν όμως τα πράγματα, συμφωνήθηκε ότι η παραγωγή των CFC θα μειώνεται σταδιακά και θα σταματήσει οριστικά κατά το έτος 2000. Με τη σημερινή όμως (1992) εξέλιξη της κατάστασης φαίνεται ότι αυτό δεν επαρκεί για την αντιμετώπισή της, γιατί το στρώμα του όζοντος εξαντλείται πολύ ταχύτερα από όσο αναμενόταν. Γι αυτό και καταβάλλονται έντονες προσπάθειες, με στόχο την πλήρη κατάργηση της παραγωγής των ουσιών αυτών ως το 1995.
Ποιες είναι οι συνέπειες της τρύπας του όζοντος, που τελευταία μετεξελίσσεται σε τρύπες του όζοντος, που τείνουν να μετατρέψουν τη ζωτική αυτή ασπίδα μας έναντι των φονικών αχτίνων σε πραγματικό κόσκινο;
Υπολογίζεται ότι η εξάντληση του στρώματος του όζοντος , όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, μπορεί σύντομα να φτάσει στα 20%. Με βάση αυτή την τιμή, υπολογίζεται ότι, σε παγκόσμια κλίμακα, θα προκαλούνται από αυτή μόνο την αιτία κάπου 600.000 επιπρόσθετες περιπτώσεις καρκίνου του δέρματος και κάπου 3.000.000 επιπρόσθετες περιπτώσεις καταρράκτη στα μάτια. Εκτός όμως απ αυτά, η αυξημένη ένταση των υπεριωδών αχτίνων επιδρά δυσμενώς και στο ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου και των ζώων, με αποτέλεσμα την ανεξέλεγκτη αύξηση των λοιμώξεων γενικά, αλλά και των διαφόρων νεοπλασματικών νόσων, που δεν έχουν άμεση εξάρτηση από την έκθεση του ατόμου στον ήλιο.
Αλλά ο κατάλογος των δυσμενών επιδράσεων δεν τελειώνει εδώ. Πράγματι, με την αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας επηρεάζεται δυσμενέστατα το πλαγκτόν όλων των θαλασσών και των ωκεανών της Γης, με συνέπεια τη μείωση του αρχικού, και πρωταρχικής σημασίας, κρίκου της αλυσίδας της διατροφής, με απροσδιόριστες, αλλά πάντως τρομακτικές επιπτώσεις στο ζωικό θαλάσσιο πλούτο. Αλλά και οι επιπτώσεις στη στεριά είναι ζοφερές για την αγροτική παραγωγή γιατί, με τους μετριότερους υπολογισμούς, από αυτή μόνο την αιτία η αγροτική παραγωγή είναι δυνατό, στο άμεσο μέλλον, δηλαδή από φέτος (1992) να περιοριστεί κατά 10%. Αυτό είναι, με πολύ λίγα λόγια, το σκηνικό μέσα στο οποίο βρισκόμαστε σήμερα, και το ερώτημα είναι: Ποιες είναι οι προοπτικές για την περαιτέρω εξέλιξη του φαινομένου και πως είναι δυνατό να αντιδράσουμε ως άτομα αλλά και ως κοινωνία;
Οι προοπτικές δεν είναι καθόλου ευχάριστες, τουλάχιστο για τη προσεχή δεκαετία. Ο λόγος είναι ότι οι σημερινές δυσμενείς επιδράσεις πάνω στο στρώμα του όζοντος οφείλονται, κατά το πλείστον, στους χλωριοφθοριάνθρακες που διέρρευσαν προς την ατμόσφαιρα πριν από πέντε ως επτά χρόνια, δηλαδή κατά το χρονικό διάστημα 1985 ως 1987. Κατά συνέπεια, και αν ακόμα αύριο το πρωί σταματήσει εντελώς η χρησιμοποίησή τους, σε ολόκληρο τον πλανήτη, η κατάσταση θα εξακολουθήσει να χειροτερεύει, τουλάχιστο ως το 1997 ή και το 1999.
Επειδή όμως, δυστυχώς, η ανθρωπότητα θα εξακολουθήσει να εμπλουτίζει την ατμόσφαιρα με τα καταστροφικά αυτά αέρια, τουλάχιστο ως το 1995, δεν βλέπω πως είναι δυνατό να περιμένουμε την έναρξη βελτίωσης της κατάστασης πριν από το 2002. Ως τότε, θα πρέπει να μάθουμε να διαβιούμε κάτω από τις δυσμενείς συνθήκες της αυξημένης υπεριώδους ακτινοβολίας με όποια μέσα διαθέτουμε ή και πρόκειται να εφεύρουμε στο προσεχές μέλλον. Και αυτά τα μέσα μπορούν να συνοψίζονται στα ακόλουθα:
1. Όσο λιγότερη έκθεση στον ήλιο, τόσο το καλύτερο. Το δέρμα μας κάνει ό,τι μπορεί για να προφυλαχθεί από την καταστροφική ενέργεια των υπεριωδών αχτίνων με την παραγωγή της μελανίνης (δηλαδή το μαύρισμα ,.κατ ευφημισμό, το «χρώμα της υγείας!»). Το ίδιο κάνει και ολόκληρος ο πλανήτης με το στρώμα του όζοντος! Αλλά, βέβαια, η προστασία που παρέχει το στρώμα του όζοντος στη στρατόσφαιρα, έχει τα όριά της.
2. Εάν είναι απόλυτη ανάγκη να εκτεθούμε στον ήλιο, έστω και για λίγο, προτιμότερο είναι αυτό να γίνεται με αντηλιακή προστασία.
3. Καλή είναι η συνήθεια να φοράμε γυαλιά ηλίου, από γυαλί και όχι πλαστικό, για την προστασία των ματιών, και, κατά κύριο λόγο, του κρυσταλλοειδούς φακού μέσα στο μάτι από τον κίνδυνο ανάπτυξης καταρράκτη.
4. Αυτό το μπρούντζινο, ηλιοκαμένο δέρμα πρέπει να πάψει να θεωρείται, εσφαλμένα βέβαια, ως το χρώμα της υγείας, της μόδας και του «σεξαπίλ.»
5. Η ενσυνείδητη συμμετοχή στην κινητοποίηση ή τον αγώνα για την κατάργηση της χρησιμοποίησης των ολέθριων CFC, τόσο από εμάς τους ίδιους, όσο και από τις μεγάλες βιομηχανίες, σε όσο το δυνατό συντομότερο χρονικό διάστημα.
Και μια τελευταία συμβουλή! Επενδύστε όσα περισσότερα λεφτά μπορείτε σε βιομηχανίες κατασκευής καλλυντικών με προστασία από τον ήλιο! Τα κέρδη θα ανέβουν κατακόρυφα μέσα στα προσεχή δέκα χρόνια!
Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών,
Ιατρική Σχολή