Σε νεαρή ηλικία, μόλις που απόκτησα την ευχέρεια να διαβάζω και να καταλαβαίνω τα Αγγλικά, είχα κυριολεκτικά καταβροχθίσει, μέσα σε λίγες μόνο μέρες, δυο από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας της εποχής μας: Τη Μηχανή του Χρόνου» (The Time Machine, του H. G. Wells), και το «Οι τελευταίοι και οι πρώτοι άνθρωποι» (The Last and First Men, του Olaf Stappleton).
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι εμπειρίες, τα βιώματα, τα συναισθήματα και οι φαντασιώσεις που είχα κατά τη μελέτη των δυο αυτών αριστουργημάτων του είδους αυτού της παγκόσμιας λογοτεχνίας άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στο μυαλό και τη ψυχή μου. Πράγματι, από τότε μου έγινε συνήθεια, που με το χρόνο ενισχύθηκε προοδευτικά, για να καταστεί μια δεύτερη φύση, η παρατήρηση, η μελέτη και η σπουδή της λεπτομέρειας σε απίστευτο βάθος, που φτάνει στα «μεγέθη» των υποατομικών «σωματιδίων,» αλλά και πέρα από αυτά, καθώς και στη διαστολή απίστευτα μικρών διαστημάτων του χρόνου, έτσι ώστε τα γεγονότα να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια της φαντασίας μου με ρυθμό βραδείας προβολής (slow motion), με καταπληκτική, αλλά και με έξοχα αποκαλυπτική και μεγαλοπρεπή βραδύτητα!
Αλλά και το αντίθετο μου συμβαίνει: Οι αλληλουχίες των γεγονότων, πραγματικών είτε και υποθετικών, που διαρκούν από λίγες μόνο ώρες ως και δισεκατομμύρια χρόνια, μπορούν να επιταχύνονται στη οθόνη του βίντεο της φαντασίας, ώστε να καταλαμβάνουν τόσο χρόνο όσος απαιτείται για την ευκρινέστερη ανάλυση, ταξινόμηση και κατανόησή τους. Θεώρησα λοιπόν καθήκον και υποχρέωσή μου να προτάξω αυτά που διαβάσατε στην προηγούμενη παράγραφο, για να δικαιολογήσω, κατά κάποιο τρόπο, αυτά που θα ακολουθήσουν. Γιατί, ναι μεν ορισμένα από αυτά μπορεί να σας φαίνονται κοινοτοπίες. Υπάρχουν όμως και τα άλλα που δεν καταπίνονται με τίποτα, έστω και με τη συνδρομή της πλέον έξαλλης επιστημονικής ή και ανεπιστημονικής φαντασίας!
Λοιπόν, παίζοντας με τον υπολογιστή μου, το πληκτρολόγιο, τα προγράμματα και τις λογικές είτε και παράλογες, αλλοπρόσαλλες προεκτάσεις τους, έλαχε να κάνω ορισμένους υπολογισμούς σχετικά με τη διάχυση και γενικότερα τη διακίνηση ουσιών, μορίων και ατόμων, μέσα σε ομοιογενή και ανομοιογενή μέσα τεράστιου όγκου, ας πούμε σε παγκόσμια ή, ακριβέστερα, σε «Γαιαϊκή» κλίμακα. Θέλετε τώρα να μάθετε μερικά από τα συμπεράσματα; Πάρτε βαθιά ανάσα και διαβάστε!
ΘΕΜΑ ΠΡΩΤΟ: Ας πούμε ότι αδειάζετε ένα ποτήρι νερό στη θάλασσα, σε ποτάμι ή λίμνη, ή ακόμα και στην μπανιέρα σας! Μέσα σε λίγα μόνο χρόνια, σε κάθε λίτρο νερού που υπάρχει σε ολόκληρη την υφήλιο, θα περιέχονται τρία με τέσσερα τουλάχιστο μόρια νερού από αυτά που αρχικά βρισκόντουσαν στο ποτήρι σας! Και όχι μονάχα αυτό.
Στο σώμα σας, καθώς και στο σώμα όλων των ζώων της στεριάς, της θάλασσας και του αέρα, και στο ξύλο, στα κλαριά, στα φύλλα και στους καρπούς και τους χυμούς των δέντρων και στη γεωργική σοδειά, σε όλη τη Γή, θα περιέχονται λίγα μόρια από το νερό που εσείς αρχικά είχατε αδειάσει στο νεροχύτη του σπιτιού σας! Ένα σωρό από αυτά τα μόρια νερού θα έχουν περάσει, μέσα σε λίγα μόνο χρόνια, επανειλημμένα από τους καταρράκτες του Νιαγάρα, στην Αμερική, είτε και εκείνους της Βικτώρια στην Αφρική, θα κύλησαν με τα νερά του Νείλου, του Αμαζόνιου, του Σηκουάνα, του Δούναβη, του Ρήνου και του Τάμεση και όλων των άλλων ποταμών και ρυακίων της υφηλίου, πολλά δε από αυτά θα διέτρεξαν πολλές φορές τον οισοφάγο σας όταν πίνατε ένα ποτήρι κρασί, μπύρα, νερό ή αναψυκτικό!
Τέλος, μερικά από αυτά τα μόρια του νερού έπαψαν να είναι πια νερό, γιατί μετατράπηκαν σε άτομα υδρογόνου και οξυγόνου, που ενσωματώθηκαν σε μόρια υδατανθράκων, λιπιδίων και λευκωμάτων, και τελικά αποδόθηκαν και πάλι με τη μορφή του νερού ή και ως συστατικά του διοξειδίου του άνθρακα, είτε και άλλων ουσιών. Την προσεχή φορά που θα ταξιδεύετε με αεροπλάνο, μόλις αντιληφθείτε ότι σχηματίζεται πάγος στα φτερά, να θυμηθείτε ότι αρκετά από τα μόρια του νερού που περιέχονται σε αυτό τον πάγο πέρασαν κάποτε μέσα από την ουροδόχο κύστη και την ουρήθρα σας, από τα πνευμόνια σας και από τους εκφορητικούς πόρους των ιδρωτοποιών σας αδένων!
ΘΕΜΑ ΔΕΥΤΕΡΟ: Από τα πνευμόνια μας αποδίδονται κάθε μέρα προς την ατμόσφαιρα κάπου 300 με
Φαντασθείτε: πριν από ένα μήνα, ένα μόριο διοξειδίου του άνθρακα παράγεται σε μυϊκό κύτταρο ενός κροταλία στη Νότια Αμερική, μεταφέρεται με το αίμα στα πνευμόνια του, και,
μέσα σε λίγα μόνο δευτερόλεπτα αποδίδεται με την εκπνοή του στην ατμόσφαιρα. Στο επόμενο λεπτό, αυτό το μόριο προσλαμβάνεται από το φύλλο μιας μπανανιάς και, μέσα σε κλάσμα δευτερολέπτου, το άτομο του άνθρακα που περιέχεται σ αυτό χρησιμοποιείται, μαζί με άλλα πέντε άτομα άνθρακα, για τη σύνθεση ενός μορίου εξόζης, που με τη σειρά της, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, ενσωματώνεται μέσα σε μια μπανάνα. Αυτή τη μπανάνα την αγοράζετε προχθές από τη λαϊκή αγορά , την τρώγετε, και το συγκεκριμένο αυτό μόριο εξόζης απορροφάται από το έντερο και φτάνει στο συκώτι σας.
Εκεί εμπλέκεται σε μια διεργασία διάμεσου μεταβολισμού και, τελικά, αυτό το άτομο του άνθρακα καταλήγει να βρίσκεται ενσωματωμένο μέσα στο μόριο ενός αμινοξέος, που μαζί με πολλά άλλα αμινοξέα φέρονται στο αίμα και κυκλοφορούνται σε ολόκληρο το σώμα. Τελικά, αυτό το αμινοξύ, με το συγκεκριμένο άτομο άνθρακα, παραλαμβάνεται από ένα νευρικό κύτταρο του εγκεφάλου σας και χρησιμοποιείται ως «οικοδομικός λίθος» για τη σύνθεση μιας ειδικής πρωτεϊνης, που θα παραμείνει και θα λειτουργεί μέσα σ αυτό το κύτταρο για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα!
ΘΕΜΑ ΤΡΙΤΟ: Από τα παραπάνω προκύπτει ότι στη Γη μας, ένας τεράστιος αριθμός από άτομα υδρογόνου, οξυγόνου και άνθρακα, μαζί με έναν επίσης πολύ μεγάλο αριθμό ατόμων αζώτου, που βρίσκονται ενσωματωμένα σε διάφορα μόρια για παράδειγμα. το νερό της θάλασσας, των λιμνών και των ποταμών, των πάγων και των υδρατμών, το διοξείδιο του άνθρακα , το οξυγόνο και το άζωτο της ατμόσφαιρας, τα κοιτάσματα πετρελαίου και λιθάνθρακα αποτελούν την πραγματική και τη δυνητική δομική ύλη του βιολογικού ΟΝΤΟΣ του πλανήτη.
Σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή, ένα μικρό ποσοστό όλων αυτών των μορίων βρίσκονται ενσωματωμένα σαν δομικά- λειτουργικά συστατικά, στα σώματα όλων των φυτών και ζώων, σε ολόκληρη τη Φύση. Συνεχώς, όμως, όλα αυτά τα άτομα βρίσκονται σε μια αλληλένδετη διακίνηση, τόσο μεταξύ των διαφόρων επί μέρους βιολογικών όντων, όσο και μεταξύ αυτών και της ανόργανης Φύσης. Τέλος, ο ρυθμός της ανάμιξης μεταξύ τους είναι σχετικά ταχύς, η δε έκταση αυτής της ανάμιξης είναι πράγματι ασύλληπτη, τόση ώστε, πρακτικά, στο σώμα ενός σύγχρονου ανθρώπου να περιέχονται άτομα άνθρακα, υδρογόνου, οξυγόνου και αζώτου, που αποτέλεσαν συστατικά του σώματος ΟΛΩΝ των ανθρωπίνων όντων που προηγήθηκαν, καθώς και όλων των προγενέστερων εμβίων όντων, εφόσον το σωματικό τους βάρος υπερέβαινε τα δυο ως τρία κιλά!
Μολονότι οι σχετικές ενδείξεις δεν φαίνεται να υπάρχουν, δεν πρέπει, όμως και να αποκλείεται εντελώς η μεταφορά και η διασπορά πληροφοριακών στοιχείων με αυτή τη γιγαντιαία διακίνηση όλων αυτών των ατόμων ύλης μεταξύ των εμβίων όντων πάνω στη Γη. Αυτά που ξέρουμε για τη δομή, τη φύση και τη λειτουργία όλων αυτών των ατόμων ύλης είναι βέβαια πάρα πολύ λίγα, και απελπιστικά ανεπαρκή για να στηρίζουμε πάνω τους την οποιαδήποτε θεωρία για τη δυνατότητα είτε όχι της χρησιμοποίησής τους ως φορέων πληροφοριακών στοιχείων για τη ρύθμιση, την κατεύθυνση και το συντονισμό λειτουργικών διεργασιών των εμβίων όντων.
Αλλά δεν μπορούμε βέβαια και να αποκλείσουμε αυτό το ενδεχόμενο! Εξάλλου δεν πέρασαν παρά 100 μόνο χρόνια από την ημέρα που ανακαλύφθηκε , για πρώτη φορά, πως μέσα στο μικρό σύμπαν που λέγεται ζωικός οργανισμός, μια εκπληκτική σειρά από μόρια είναι επιφορτισμένα να μεταφέρουν πολύπλοκες, αλλά ακριβέστατες πληροφορίες, από ένα σημείο σε άλλο σημείο του σώματος, ακριβώς για την πραγματοποίηση ρύθμισης, τον προσδιορισμό της κατεύθυνσης και τον συντονισμό μιας σωρείας λειτουργιών των κυττάρων και των οργάνων του σώματος. Τα μόρια αυτά δεν είναι άλλα από τις ουσίες που σήμερα ονομάζουμε ΟΡΜΟΝΕΣ.
Πράγματι, ιστορική αποδείχθηκε η μέρα κατά την οποία οι Starling και Bayliss, που εργάζονταν στο Εργαστήριο της Φυσιολογίας του Πανεπιστημίου του Cambridge, το 1902, παρατήρησαν για πρώτη φορά ότι κάποια ουσία που παράγεται από ορισμένο σημείο του σώματος σ αυτή την περίπτωση από το βλεννογόνο του δωδεκαδακτύλου του λεπτού εντέρου μεταφέρεται με το αίμα και επιδρά σε ένα άλλο σημείο του σώματος σ αυτή την περίπτωση στο πάγκρεας και διεγείρει τη συγκεκριμένη λειτουργία του, δηλαδή την έκκριση του παγκρεατικού υγρού. Ακριβώς επειδή η άγνωστη ακόμα την εποχή εκείνη ουσία εκτελεί μια τέτοιου είδους λειτουργία, δηλαδή μεταφέρει μια συγκεκριμένη εντολή, και
με αυτό τον τρόπο προκαλεί την εκτέλεση μιας συγκεκριμένης λειτουργίας, προτάθηκε από Ελληνομαθή συνάδελφο των δυο ερευνητών να χαρακτηρισθεί με τον όρο ΟΡΜΟΝΗ, από το αρχαίο ρήμα «ορμώμαι.»
Από τότε μέχρι σήμερα αποκαλύφθηκε, βέβαια, η ύπαρξη περισσότερων από πενήντα περίπου ορμονών, ο αριθμός τους όμως φαίνεται ότι τελικά θα αυξηθεί σημαντικά, γιατί κάθε τόσο αποκαλύπτεται η παρουσία και άλλων, που κατά κύριο λόγο προέρχονται από διάφορα σημεία του εγκεφάλου. Οι ορμόνες είναι οργανικές ουσίες που παράγονται από ειδικά για την κάθε ορμόνη κύτταρα του σώματος και αποδίδονται κατευθείαν στο αίμα. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται η ταχεία κατανομή τους σε ολόκληρο τον οργανισμό, έτσι ώστε, μέσα σε χρονικό διάστημα δευτερολέπτων, μια συγκεκριμένη ορμόνη να βρίσκεται σε επαφή με όλα τα κύτταρα του σώματος.
Στη συνέχεια, τα κύτταρα που είναι εφοδιασμένα με τους ειδικούς υποδοχείς για μια συγκεκριμένη ορμόνη, και μόνο αυτά, προσλαμβάνουν από το γύρω τους υγρό των ιστών μόρια της ορμόνης, τα οποία με τη σειρά τους επενεργούν , κατά διάφορους τρόπους, ώστε να τεθεί σε κίνηση είτε να ανασταλεί κάποια συγκεκριμένη λειτουργία αυτού του κυττάρου. Με άλλα λόγια, οι ορμόνες χρησιμοποιούνται από τον οργανισμό σαν μέσα μαζικής επικοινωνίας, για την αποστολή από τα κέντρα κατεύθυνσης ορισμένων λειτουργιών των απαραίτητων εντολών προς τα εκτελεστικά όργανα για την εκτέλεση συγκεκριμένης λειτουργίας.
Ένα κλασικό, αλλά και διευκρινιστικό παράδειγμα, είναι η αντιδιουρητική ορμόνη, η οποία παράγεται από ορισμένους πυρήνες του εγκεφάλου, φέρεται στην υπόφυση, και από εκεί αποδίδεται προς το αίμα. Η ορμόνη αυτή, τελικά, επιδρά σε ορισμένα κύτταρα που βρίσκονται στα τοιχώματα των ουροφόρων σωληναρίων των νεφρών και καθιστά αυτά τα τοιχώματα περισσότερο διαβατά προς το νερό. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα ούρα που παράγονται από τους νεφρούς σ αυτή την περίπτωση είναι πολύ πυκνά, δηλαδή υπό την επίδραση αυτής της ορμόνης αποβάλλονται από το σώμα όσο το δυνατό περισσότερα άλατα και άλλες στερεές ουσίες, με όσο το δυνατό λιγότερο νερό, και με αυτό τον τρόπο η περιεκτικότητα των υγρών του σώματος σε άλατα κλπ., περιορίζεται.
Αντίθετα, όταν αυτή η ορμόνη δεν υπάρχει, ή, ακριβέστερα το ποσό της στο αίμα είναι ελαττωμένο, τα ούρα που παράγονται από τους νεφρούς είναι αραιά, δηλαδή αποβάλλονται από το σώμα πολύ νερό και λίγα μόνο άλατα και άλλες διαλυμένες στερεές ουσίες, και με αυτό τον τρόπο η περιεκτικότητα των υγρών του σώματος σε άλατα, κλπ. αυξάνεται.
Βέβαια, υπάρχει στον εγκέφαλο ο ειδικός μηχανισμός, με τον οποίο ελέγχεται συνεχώς η περιεκτικότητα του αίματος, και γενικότερα του εξωκυττάριου υγρού, σε άλατα και άλλες διαλυμένες ουσίες, και ανάλογα με τις ανάγκες της στιγμής, προκαλείται η έκκριση περισσότερης είτε λιγότερης αντιδιουρητικής ορμόνης.Τέτοια συστήματα αρνητικής ανατροφοδότησης υπάρχουν σε πολύ μεγάλο αριθμό στον οργανισμό, και τα περισσότερα λειτουργούν με αγγελιοφόρους μεταξύ των κέντρων ελέγχου και των εκτελεστικών οργάνων, τις διάφορες ορμόνες.
Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών,
Ιατρική Σχολή