Ο ύπνος αποτελεί μια αναμφισβήτητη βιολογική ανάγκη, όπως εξάλλου είναι και η διατροφή μας. Και οι δυο αυτές λειτουργίες είναι στην κυριολεξία ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της ίδιας της ζωής μας. Πέρα όμως από αυτό, τόσο το ποσό και η ποιότητα της τροφής, όσο και η επάρκεια είτε η ανεπάρκεια του ύπνου, αποτελούν απόλυτα καθοριστικά στοιχεία για την ποιότητα της ζωής μας υγεία ή νόσος, ευδιαθεσία ή κακομοιριά , καλοζωία ή μιζέρια, ευθυμία ή ακεφιά.
Στο θέμα της διατροφής, η προσοχή και το ενδιαφέρον μας διεγείρονται όχι μόνο από την απώτερη σχέση που υπάρχει μεταξύ της τροφής και της υγείας μας, αλλά συνήθως, και κατά κανόνα πρωτίστως, και από την άμεση προσφορά ευχάριστου, απολαυστικού, ως και ευδαιμονικού υλικού στις αισθήσεις μας. Η γεύση, η όσφρηση, η όψη της τροφής, το γενικό κλίμα, η «ατμόσφαιρα,» και το ειδικότερο περιβάλλον – οπτικό, απτικό και ηχητικό καθώς και η παρουσία είτε η απουσία και το είδος της συντροφιάς, αποτελούν ουσιώδεις παράγοντες για το ποιόν και το ποσό της τροφής και του ποτού, που θα φάμε και θα πιούμε. Ενώ, οι δυσάρεστες συνέπειες της συνήθους εκτροπής εκδηλώνονται δυστυχώς κατόπιν εορτής (κυριολεκτικά και μεταφορικά).
Αλλά με τον ύπνο τι γίνεται; Εδώ δεν υπάρχει θέμα αισθητηριακής απόλαυσης που, σαν δόλωμα, να μας κεντρίζει να επιδιώκουμε να βρεθούμε στην αγκάλη του Μορφέα, γιατί, για να απολαμβάνεις κάτι, θα πρέπει, προφανώς, να διατηρείς τις αισθήσεις σου και να έχεις, όσο γίνεται περισσότερο, πλήρη επαφή με το περιβάλλον, με όλες σου τις αισθήσεις! Και ο ύπνος, βέβαια, αποτελεί το ακριβές και εκ διαμέτρου αντίθετο όλης αυτής της κατάστασης: πλήρης απώλεια των αισθήσεων και διακοπή κάθε ενσυνείδητου δούναι λαβείν με το περιβάλλον. Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράδοξο το γεγονός, ότι για τον πολύ κόσμο, ο ύπνος αποτελεί μια πολυτέλεια που μπορεί και να θυσιάζεται στο βωμό της εγρήγορσης και της απόλαυσης της αγρύπνιας, ή ένα μπελά που πρέπει να τον ανέχεται, όσο γίνεται κουτσουρεμένο!
Στη σύγχρονη ζωή καταβάλλεται προσπάθεια για εξοστράκιση και δυσφήμηση του ύπνου, με κάθε θεμιτό και αθέμιτο τρόπο. Αρχίζουμε με τις αλλεπάλληλες δόσεις της καφεΐνης από το άγριο ξημέρωμα ως τα επόμενα μεσάνυχτα και βάλε, και προχωρούμε στα εκατόν πενήντα ντεσιμπέλ ηλεκτρονικού ξεθεωτικού και εκκωφαντικού πανζουρλισμού, που υποτίθεται πως αποτελεί μουσική, των κέντρων διασκέδασης.
Το δηλητήριο της αντιυπνικής προπαγάνδας το διοχετεύουμε στον κόσμο με όλα τα προσιτά μέσα μαζικής ενημέρωσης, ακόμα και με τα σταυρόλεξα. Το έχω προσέξει: όταν έχεις εφτά τετραγωνάκια στη γραμμή οριζόντια είτε κάθετα και το ζητούμενο περιγράφεται ως ανεπρόκοπος, τεμπελχανάς, αχαϊρευτος, τεμπέλης ή ανεπιθύμητος υπάλληλος, γράφε ανεπιφύλακτα «ΥΠΝΑΡΑΣ,» ιδιαίτερα αν το πέμπτο από τα γράμματα είναι «Ρ!»
Αυτή η ίδια η οργάνωση της ζωής μας εδώ στο Δυτικό κόσμο, απαιτεί και καθιερώνει τη συμπίεση του χρόνου που διατίθεται για τον ύπνο σε όσο γίνεται στενότερα πλαίσια. Αλλά και αλλού τα πράγματα δεν πάνε καλύτερα. Έτσι, στην Ιαπωνία για παράδειγμα, διεξάγεται ολόκληρη εκστρατεία από την πολιτεία και το επιχειρησιακό κατεστημένο, για τον ακόμα μεγαλύτερο περιορισμό του ύπνου, για να καταστεί δυνατή η συνέχιση και η περαιτέρω ανάπτυξη του Ιαπωνικού οικονομικού θαύματος. Αυτό βέβαια μου θυμίζει την παροιμία του απερίσκεπτου χωριάτη που πριόνιζε το κλαδί του δέντρου πάνω στο οποίο καθότανε
Ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπος με τις δυο μοντέρνες μορφές της Σκύλλας και της Χάρυβδης, τα τέρατα της κατάχρησης της διατροφής και της στέρησης του ύπνου. Κάθε μέρα, σε ολόκληρο τον κόσμο, εκατομμύρια άνθρωποι βασανίζονται με τον εφιάλτη των περισσευούμενων θερμίδων, που μόλις έχουν προσλάβει, και βαυκαλίζονται με το απατηλό όνειρο του προσεχούς περιορισμού τους και της αποκατάστασης των κιλών τους σε κατώτερα επίπεδα! Και κάθε πρωί, μέσα στα άγρια χαράματα, περίπου οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι, όταν ξυπνάνε βίαια, με το ανελέητο, απάνθρωπο κουδούνισμα του ξυπνητηριού, κυριαρχούνται από μια και μόνη βασανιστική σκέψη: «Μου λείπει ο ύπνος! Ας μπορούσα να κοιμηθώ για άλλα πέντε λεπτά! Αλήθεια, πόσο περισσότερο ειδυλλιακό, γραφικό και ανθρώπινο ήταν κάποτε να ξυπνάει κανένας με ξυπνητήρι τον κόκορα από το κοτέτσι της αυλής.
Αυτό όμως είχε βέβαια ως προϋπόθεση και τον ύπνο με τις κότες! Ο ύπνος αποτελεί, ως γνωστό, μια απαραίτητη φυσιολογική λειτουργία, η οποία επαναλαμβάνεται περιοδικά, με ρυθμό εικοσιτετραώρου, που βρίσκεται σε εμφανή σχέση με την εναλλαγή «μέρα νύχτα,» και γενικότερα «φως σκοτάδι,» όπως και ένα σωρό άλλες ζωικές, φυσιολογικές λειτουργίες. Συνίσταται σε απώλεια της συνείδησης, από την οποία όμως το άτομο μπορεί να αφυπνίζεται με αισθητικά και άλλα ερεθίσματα. Αυτό το χαρακτηριστικό τον διακρίνει από το κώμα, που αποτελεί και αυτό κατάσταση αναισθησίας, από την οποία όμως το άτομο δεν είναι δυνατό να αφυπνίζεται με τέτοιου είδους ερεθίσματα.
Για τον μηχανισμό του ύπνου ελάχιστα είναι γνωστά. Διατυπώθηκε η άποψη, που στηρίζεται και σε πειραματικά δεδομένα, σύμφωνα με την οποία ο ύπνος προκαλείται με την επίδραση, σε ορισμένα σημεία του εγκεφάλου, ειδικών χημικών ουσιών, που εμφανίζονται στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό, στο αίμα και στα ούρα μετά από παρατεταμένη στέρηση ύπνου. Το θέμα όμως δεν είναι τόσο απλό, γιατί διαπιστώνεται ότι με τον ερεθισμό ορισμένων σημείων του εγκεφάλου, προκαλείται ύπνος,. ενώ με την καταστροφή άλλων τμημάτων του εγκεφάλου, καταργείται η ικανότητα του πειραματόζωου να κοιμάται, με συνέπεια τον θάνατό του από εξάντληση, εξαιτίας της χωρίς διακοπή εγρήγορσης.
Από τις εργασίες διαφόρων ερευνητών, αλλά και από την καθημερινή πείρα προκύπτει, ότι ο ύπνος εμφανίζει διάφορες διαβαθμίσεις, από τον πολύ ελαφρύ ως και τον εξαιρετικά βαθύ ύπνο. Επιπρόσθετα, με βάση ηλεκτροεγκεφαλογραφικές και άλλες μελέτες, προκύπτει ότι υπάρχουν δυο βασικοί τύποι ύπνου, που εναλλάσσονται μεταξύ τους με συγκεκριμένο τρόπο, κατά τη διάρκεια του ύπνου μιας βραδιάς. Ο πρώτος τύπος, που καταλαμβάνει και το μεγαλύτερο μέρος της υπνικής περιόδου, είναι ο ύπνος που συσχετίζεται με τα πολύ βραδέα κύματα στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, και ο δεύτερος τύπος είναι αυτός που συνοδεύεται με ταχείες κινήσεις των ματιών (τα οποία βέβαια εξακολουθούν να παραμένουν κλειστά), και χαρακτηρίζεται ως ύπνος REM. (Rapid Eye Movements). Ο πρώτος τύπος του ύπνου, διακόπτεται από περιόδους ύπνου REM κάθε 90 λεπτά περίπου, με διάρκεια της καθεμιάς μόνο 5 ως 30 λεπτά, που συσχετίζονται συνήθως με όνειρα (ονειρώδη μέχρι και εφιάλτες).
Σε τι ακριβώς χρειάζεται ο ύπνος; Μα χωρίς αυτόν το νευρικό μας σύστημα δεν είναι δυνατό να λειτουργεί φυσιολογικά, φαίνεται δε ότι και άλλα λειτουργικά συστήματα του σώματος επηρεάζονται δυσμενώς με τη στέρησή του και ευνοϊκά με τη φυσιολογική περιοδικότητα ύπνου εγρήγορσης.
Η αποφυγή του ύπνου για παρατεταμένο χρονικό διάστημα είναι γνωστό ότι οδηγεί σε δυσλειτουργία του εγκεφάλου και τελικά σε παθολογική συμπεριφορά του ατόμου και αποδιοργάνωση της λειτουργίας του λογικού. Όλοι μας γνωρίζουμε τη χαρακτηριστική βραδύτητα της σκέψης, την αδυναμία που παρατηρείται στη λήψη ορθών αποφάσεων, την επιβράδυνση των αντανακλαστικών και τη μείωση της έντασης της προσοχής. Και επιπρόσθετα, το χαρακτηριστικό αίσθημα κόπωσης και αποχαύνωσης που συνοδεύει την αϋπνία.
Αναφέρεται επίσης ότι και το ανοσοποιητικό μας σύστημα δυσλειτουργεί με τη στέρηση του ύπνου, με δυσάρεστες και απρόβλεπτες βέβαια συνέπειες για την υγεία μας. Παρά ταύτα, η επιστήμη δεν έχει κατορθώσει ακόμα να διερευνήσει τι ακριβώς είναι αυτό που προκαλεί τη δυσλειτουργία σε περίπτωση στέρησης του ύπνου, καθώς και με ποιο μηχανισμό ο ύπνος αποκαθιστά στο φυσιολογικό όλες εκείνες τις λειτουργίες που αρχίζουν να εκτρέπονται με τη στέρησή του.
Η διάρκεια του ύπνου που απαιτείται για τη διατήρηση της υγείας, της ευεξίας και γενικά της φυσιολογικής σωματικής και πνευματικής δραστηριότητας ποικίλλει, κυρίως ανάλογα με την ηλικία, με αρκετά μεγάλες αποκλίσεις που καθορίζονται από την ιδιοσυστασία του ατόμου, από το είδος της απασχόλησης σωματικής ή πνευματικής κλπ.
Αρχίζουμε από το βρέφος, που χρειάζεται ύπνο 20 ώρες ανά 24ωρο,φτάνουμε στον ενήλικα που χρειάζεται, κατά μέσο όρο, οκτώ ώρες ανά 24ωρο, και καταλήγουμε στην τρίτη ηλικία, στην οποία επαρκεί αρκετά μικρότερη διάρκεια ύπνου. Πάντως, με τα σημερινά κοινωνικά, εργασιακά και γενικά πολιτιστικά δεδομένα, και τις πληροφορίες που έχουμε από ειδικούς και μη, το «ποσό» του ύπνου που χρειάζεται για το μέσο άτομο είναι πέντε περίπου λεπτά περισσότερο από όσο αυτό το άτομο κοιμάται τον τελευταίο καιρό!
Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών,
Ιατρική Σχολή