Η χοληστερόλη. Αυτή η κυρία, κατά τα τελευταία 40 χρόνια έχει θέσει τη σφραγίδα της στο γραπτό και τον προφορικό ιατρικό, παραϊατρικό και διαιτολογικό λόγο, όσο καμιά άλλη συνομήλικη ή και νεώτερη σταρ του διαιτολογίου, της μαγειρικής και του καλαθιού της νοικοκυράς !
Συνεπήρε και εξακολουθεί να συνεπαίρνει του πάντες και τα πάντα με τη σαγηνευτική γοητεία της και το μυστήριο της καταγωγής της, αλλά κα να ενσπείρει, με την παρουσία της, τον τρόμο και τον πανικό σε αμέτρητες καρδιές , ψυχές και αρτηρίες, σε όλο τον κόσμο, απανταχού της Γης.
Το όνομά της έχει εισχωρήσει παντού, σε όλα τα κείμενα, τα ιατρικά συγγράμματα, τις εφημερίδες, τις διαλέξεις, τις θεατρικές επιθεωρήσεις, τις ραδιοφωνικές και τις τηλεοπτικές εκπομπές, που έχουν σχέση με τη Διατροφή και την Υγεία , αλλά και τη Νόσο, την αρτηριοσκλήρωση. Την καρδιακή προσβολή, το αγγειακό- εγκεφαλικό επεισόδιο, και το θάνατο.
Ακόμα και ο συμπαθής, καπελωμένος με το λευκό μεγαλοπρεπή του σκούφο σεφ, μάγειρας τηλεπαρουσιαστής στο κανάλι του CNN, δεν παραλείπει ευκαιρία και εκπομπή, που να μην αναφέρεται με δέος, αλλά και με τον προσήκοντα σεβασμό, στη παρουσία είτε και την απουσία της χοληστερόλης από τις διαιτητικές ή και τις γαστριμαργικές λιχουδιές που παρουσιάζει από τη μικρή οθόνη!
Βέβαια, όλα αυτά έχουν επηρεάσει σε ανυπολόγιστο βαθμό τη σκέψη, την ατομική και την κοινωνική μας συμπεριφορά, τις συνήθειές μας, την ίδια τη δομή της ζωής μας. Σκεφθήκατε ποτέ για πόσα και πόσο ενδιαφέρονται πράγματα θα μπορούσατε να είχατε μιλήσει και συζητήσει σ αυτή είτε την άλλη παρέα , ΕΑΝ δεν ανέκυπτε το ειδικό και φλέγον θέμα αυτής της κυρίας Χοληστερόλης, που εισέβαλε απρόσκλητη στη ζωή μας και μας άλλαξε τα φώτα;
Στο μεταξύ, η πληροφόρηση που παρέχεται με όλον αυτό το σαματά, κάθε άλλο παρά αντικειμενική και επιστημονικά τεκμηριωμένη μπορεί να είναι. Η διαστρέβλωση των γεγονότων και των στοιχείων, όσο περνούν από στόμα σε στόμα και από γραπτό σε γραπτό, είναι τέτοια, που στο τέλος δεν μπορείς να αναγνωρίσεις το αρχικό τους περιεχόμενο. Η περίπτωση μου θυμίζει έντονα το σπαρταριστό ανέκδοτο της «Έκλειψης του Λοχαγού.» Σ αυτό ο λοχαγός παραγγέλλει στον ανθυπασπιστή να οργανώσει μια συγκέντρωση των ανδρών της μονάδας για να παρακολουθήσουν την έκλειψη του ηλίου που πρόκειται να γίνει την επόμενη μέρα.
Η διαταγή από τον ανθυπασπιστή μεταβιβάζεται στον επιλοχία, και αυτός με τη σειρά του τη μεταβιβάζει στο λοχία, και ο λοχίας στο δεκανέα. Από τον δεκανέα βέβαια η διαταγή ανακοινώνεται στους στρατιώτες, οι οποίοι, με μεγάλη σοβαρότητα, σχολιάζουν: «Φαίνεται πως αύριο το πρωί, ο ήλιος, εν στολή υπηρεσίας, θα κάνει το κ. λοχαγό να πάθει έκλειψη. Κρίμα μόνο που αυτό δεν συμβαίνει κάθε μέρα!.»
Για την αποφυγή λοιπόν και την ανασκευή τέτοιου είδους παρεξηγήσεων, επιχειρώ παρακάτω να βάλω τα πράγματα στη θέση τους!
Τι είναι η χοληστερόλη;
Πρόκειται για λιπίδιο, που από χημική άποψη ανήκει στις στερόλες (Τα άλλα δυο είδη των λιπιδίων του αίματος είναι τα ουδέτερα λίπη και τα φωσφολιποειδή). Αποτελεί απαραίτητο συστατικό των μεμβρανών ΟΛΩΝ των κυττάρων σε ολόκληρο το ζωικό βασίλειο. Στο σώμα συντίθεται από πάρα πολλά είδη κυττάρων, αλλά κατά κύριο λόγο από τα κύτταρα του ήπατος. Αποτελεί την πρώτη ύλη για τη σύνθεση όλων των γεννητικών ορμονών, τόσο στον άνδρα όσο και στη γυναίκα, των ορμονών του φλοιού των επινεφριδίων, καθώς και των χολικών οξέων και των χολικών αλάτων από το συκώτι. Στο αίμα κυκλοφορείται, κατά κύριο λόγο ως συστατικό των λιποπρωτεϊνών.
Γιατί τόσο μεγάλο ενδιαφέρον για το ποσό της χοληστερόλης στο αίμα;
Γιατί το ποσό της χοληστερόλης στο αίμα συσχετίζεται θετικά, από αρκετά χρόνια τώρα, με τις αθηροσκληρωτικές βλάβες των αρτηριών, δηλαδή με την αρτηριοσκλήρωση. Αποδείχθηκε δηλαδή ότι όσο μεγαλύτερο είναι το ποσό της χοληστερόλης στο αίμα, τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος για την εμφάνιση αρτηριοσκλήρωσης σε πρωιμότερη ηλικία.
Τι είναι η αρτηριοσκλήρωση;
Είναι μια νοσηρή κατάσταση, κατά την οποία ο έσω χιτώνας των αρτηριών παχύνεται, με αποτέλεσμα να στενεύει ο αυλός της αρτηρίας και να δυσχεραίνεται η ροή του αίματος μέσα από το αγγείο. Η στένωση του αυλού οφείλεται στη δημιουργία αθηροσκληρωτικών πλακών στον έσω χιτώνα της αρτηρίας. Οι πλάκες αυτές αποτελούνται από ένα σύνολο ουσιών που αποκαλείται αθήρωμα , και που αποτελείται από λιποπρωτεϊνες χαμηλής πυκνότητας (LDL), εκφυλισμένες λείες μυϊκές ίνες, ινώδη συνδετικό ιστό, αθροίσματα αιμοπεταλίων, χοληστερόλη, και σε μερικές περιπτώσεις και από άλατα ασβεστίου.
Στην περιοχή της αθηρωματικής πλάκας ευνοείται η πήξη του αίματος, δηλαδή ο σχηματισμός θρόμβου (θρόμβωση), ο οποίος μπορεί να προκαλέσει την άμεση και πλήρη απόφραξη της αρτηρίας, είτε μπορεί και να αποσπασθεί ολόκληρος είτε κατά τμήματα, και να παρασυρθεί και να αποφράξει άλλα περιφερικότερα αγγεία, δηλαδή να προκαλέσει εμβολές στους νεφρούς, στο έντερο, στο μυοκάρδιο, στον εγκέφαλο, κλπ.
Γιατί η αρτηριοσκλήρωση αποτελεί αιτία θανάτου;
1. Γιατί με τη στένωση είτε και την πλήρη απόφραξη στεφανιαίας αρτηρίας της καρδίας προκαλείται έμφραγμα του μυοκαρδίου, στο οποίο οφείλεται το ένα τρίτο όλων των θανάτων
2. Με τον περιορισμό ή και τον πλήρη αποκλεισμό της τροφοδοσίας με αίμα τμημάτων του εγκεφάλου προκαλούνται αγγειοεγκεφαλικά επεισόδια , στα οποία οφείλεται επίσης ένα μεγάλο ποσοστό θανάτων (καθώς και ημιπληγίες, παραπληγίες, κλπ.) και
3. Σοβαρές διαταραχές στην υγεία προκαλούνται επίσης με τον περιορισμό της αιμάτωσης των νεφρών, του εντέρου και των κάτω άκρων.
Ποιες είναι οι μορφές των λιπιδίων μέσα στο πλάσμα του αίματος;
Τα λιπίδια μέσα το πλάσμα του αίματος βρίσκονται ως λιποπρωτεϊνες, δηλαδή σωματίδια που αποτελούνται από ένα πυρήνα από χοληστερόλη και ουδέτερο λίπος, σε διάφορες μεταξύ τους αναλογίες, και από ένα περικάλυμμα από φωσφολιπίδια και πρωτεϊνες, διακρίνονται δε σε τέσσερα είδη:
1) Χυλομικρά, 2) Λιποπρωτεϊνες πολύ χαμηλής πυκνότητας (VLDL), 3) Λιποπρωτεϊνες χαμηλής πυκνότητας (LDL), και 4) Λιποπρωτεϊνες υψηλής πυκνότητας (HDL).
Οι VLDL και οι LDL περιέχουν μεγάλα ποσά χοληστερόλης, και η παρουσία τους σε αυξημένα ποσά στο αίμα είναι βέβαιο ότι αποτελεί αυξημένο κίνδυνο για αρτηριοσκλήρωση (η κακιά χοληστερόλη).
Αντίθετα, οι HDL, δηλαδή οι λιποπρωτεϊνες υψηλής πυκνότητας, αποτελούν προστατευτικό παράγοντα έναντι της αρτηριοσκλήρωσης (η καλή χοληστερόλη).
Αυτά συμβαίνουν γιατί οι VLDL και οι LDL κουβαλάνε και εναποθέτουν χοληστερόλη στα τοιχώματα των αρτηριών, ενώ οι HDL παραλαμβάνουν τη χοληστερόλη από τις εναποθέσεις και τη μεταφέρουν στο ήπαρ για να χρησιμοποιηθεί για τη σύνθεση χολικών αλάτων, είτε και για απέκκριση με τη χολή προς το έντερο.
Από πού προέρχεται η χοληστερόλη του αίματος;
Η χοληστερόλη του αίματος προέρχεται :
1. Κατά κύριο λόγο, από αυτή που συντίθεται από τα ηπατικά κύτταρα,
2. από τη χοληστερόλη που λαμβάνουμε με την τροφή μας και
3. κατά μεγάλο ποσοστό, από τα ουδέτερα λίπη που λαμβάνουμε με την τροφή μας και που μετατρέπονται σε χοληστερόλη.
Πως μπορούμε να ελαττώσουμε τη χοληστερόλη του αίματος;
Το ερώτημα είναι πολύ δύσκολο και μπερδεμένο! Πολύ ευκολότερο θα ήταν να σας πω πως αυξάνεται η χοληστερόλη του αίματος!
Λοιπόν, η χοληστερόλη στο αίμα αυξάνεται όταν τρώμε πολλά ουδέτερα λίπη, και μάλιστα όταν αυτά τα λίπη είναι κορεσμένου τύπου, όπως είναι το βούτυρο του γάλακτος, και το λίπος από αρνίσιο, κατσικίσιο, βοδινό ή χοιρινό κρέας. Αντίθετα, τα διάφορα φυτικά λίπη (φυτικά λάδια, που περιέχουν πολλά ακόρεστα λιπαρά οξέα), καθώς και ιχθυέλαια από ορισμένα ψάρια, φαίνεται ότι περιορίζουν, σε μικρή όμως έκταση, το ποσό της χοληστερόλης στο αίμα.
Όπως και αν έχουν όμως τα πράγματα, και όταν ακόμα δεν λαμβάνουμε καθόλου έτοιμη χοληστερόλη με την τροφή μας, και όταν περιορίσουμε στο ελάχιστο το ποσό του λίπους της τροφής μας, εάν το συκώτ9 μας είναι ρυθμισμένο να παράγει περίσσεια χοληστερόλης, το επίπεδό της χοληστερόλης στο αίμα μας θα εξακολουθήσει με είναι υψηλό, με όλες τις δυσάρεστες συνέπειες που αναφέρονται παραπάνω.
Το μεγαλύτερο μέρος της χοληστερόλης του αίματος ανακυκλώνεται , με σχετικά ταχύ ρυθμό, μεταξύ του ήπατος, της χολής και του λεπτού εντέρου και του ήπατος. Δηλαδή, το συκώτι χρησιμοποιεί τη χοληστερόλη για να συνθέτει χολικά άλατα. Αυτά εκκρίνονται προς τη χολή και με αυτή διοχετεύονται προς το λεπτό έντερο. Εκεί αυτά χρησιμοποιούνται για τη γαλακτωματοποίηση των λιπιδίων της τροφής, και με αυτό τον τρόπο συμβάλλουν ουσιωδέστατα στην πέψη και την απορρόφησή τους. Μαζί όμως με τα λιπίδια απορροφάται και το μεγαλύτερο μέρος των χολικών αλάτων, τα οποία ξαναγυρίζουν πίσω στο συκώτι, και στη συνέχεια επαναπεκκρίνονται προς τη χολή.
Με αυτό τον τρόπο, από τα χολικά άλατα που εκκρίνονται από το συκώτι προς το λεπτό έντερο, μόνο ένα πολύ μικρό μέρος χάνεται με τα κόπρανα από το σώμα, με αποτέλεσμα το συκώτι να μη χρειάζεται να συνθέτει όλη την ώρα μεγάλα ποσά χολικών αλάτων.
Τι θα συμβεί άραγε εάν αυτή η ανακύκλωση των χολικών αλάτων παρακωλυθεί ως ορισμένο σημείο; Για παράδειγμα, τι θα έχουμε εάν ένα μεγάλο μέρος από τα χολικά άλατα που διοχετεύονται με τη χολή προς το λεπτό έντερο δεν ξαναγυρίζουν πίσω στο συκώτι , αλλά αποβάλλονται με τα κόπρανα; Προφανώς το συκώτι θα πρέπει, για να συμπληρώσει το κενό, να αρχίσει να χρησιμοποιεί περισσότερη χοληστερόλη για να συνθέτει περισσότερα χολικά άλατα, για την αντικατάσταση αυτών που διαφεύγουν με τα κόπρανα.
Με αυτό τον τρόπο, βέβαια θεωρητικά τουλάχιστον θα πρέπει να ελαττώνεται η χοληστερόλη που υπάρχει στο αίμα (και στο σώμα), γιατί θα αποβάλλεται, με τη μορφή των χολικών αλάτων, με τα κόπρανα. Και πράγματι αυτό συμβαίνει, μόνο που τα, τα αποτελέσματα είναι και πάλι πενιχρά.
Αυτό συμβαίνει γιατί, με τη δραστηριοποίηση των ηπατικών κυττάρων για μεγαλύτερη παραγωγή χολικών αλάτων, επιταχύνεται και η παραγωγή χοληστερόλης, δηλαδή της πρώτης ύλης που χρειάζεται για τη σύνθεσή τους. Δηλαδή, σ αυτή την περίπτωση εγκαθίσταται ένας φαύλος κύκλος που δύσκολα αντιμετωπίζεται.
Όμως, η κατακράτηση μέσα στο έντερο περισσότερων χολικών αλάτων, και η συνακόλουθη αποβολή τους με τα κόπρανα, μπορεί να έχει ευεργετικά αποτελέσματα , κι αυτό μπορεί να γίνει με την τακτική πρόσληψη με την τροφή σχετικά μεγάλων ποσών φυτικών ινών, έτσι ώστε ο όγκος που περιεχομένου του εντέρου να διατηρείται μεγάλος. Μέσα σ αυτό τον μεγάλο όγκων εγκλωβίζονται και αποβάλλονται με τα κόπρανα, μεγαλύτερα ποσά χολικών αλάτων, δηλαδή ουσιών που συντίθενται με πρώτη ύλη τη χοληστερόλη.
Βέβαια, από αρκετά τώρα χρόνια, σε περιπτώσεις που η περιεκτικότητα του αίματος σε χοληστερόλη είναι εξαιρετικά μεγάλη, γεγονός που αυξάνει σε πολύ μεγάλο βαθμό την επιρρέπεια προς την αθηροσκλήρωση και τις συνέπειές της, χρησιμοποιούνται διάφορα φάρμακα, με τα οποία επιτυγχάνεται ο περιορισμός της δραστηριότητας ορισμένων ενζύμων των ηπατοκυττάρων, με αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγής της χοληστερόλης και συνεπώς και της περιεκτικότητας του αίματος σε χοληστερόλη.
Δεν σας κρύβω όμως το γεγονός ότι, ο πλέον σίγουρος τρόπος για να έχετε χαμηλή χοληστερόλη στο αίμα είναι να έχετε όσο το δυνατό περισσότερους προγόνους που να είχαν (ή να έχουν!) χαμηλή χοληστερόλη στο αίμα. Αν αυτό συμβαίνει, αυτό ονομάζεται Τύχη, και σεις είσαστε οι Τυχεροί! Αν όχι, βράσε όρυζαν! Είσαστε οι άτυχοι των μυστηριωδών δυνάμεων και διεργασιών της Φυσικής Επιλογής. Αλλά, δεν ωφελεί σε τίποτε να στενοχωριέστε γι αυτό. Η στενοχώρια θα ανεβάσει περισσότερο την χοληστερόλη σας!
Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών,
Ιατρική Σχολή